Εξώφυλλο του τευχους 76
Στα μισά του δρόμου
Ο Ετιέν Μπαλιμπάρ είναι Γάλλος μαρξιστής φιλόσοφος, «μαθητής» του Λουί Αλτουσέρ και από πολλές απόψεις συνεχιστής του έργου του. Το «είναι» στη προηγούμενη πρόταση έχει κυριολεκτική σημασία: ο Μπαλιμπάρ σε αντίθεση με άλλους διανοούμενους που για κάποιο καιρό πέρασαν από τη γαλλική αριστερά, και την επαναστατική, για να καταλήξουν αντιδραστικοί απολογητές του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού, παραμένει μαρξιστής και σήμερα.
Χρειάζονται μερικά πληροφοριακά στοιχεία για το συγκεκριμένο βιβλίο, μιας και οι εκδότες του δεν έκαναν το κόπο να συνοδεύσουν αυτή τη νέα έκδοση με ένα κατάλληλο πληροφοριακό σημείωμα ή εισαγωγή. Ο Ε. Μπαλιμπάρ (όπως κι ο Αλτουσέρ) ήταν μέλος του γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Το 1976 στο 22ο Συνέδριό του το κόμμα αφαίρεσε από το πρόγραμμά του το στόχο της «δικτατορίας του προλεταριάτου». Βρισκόταν στην κορύφωση της «ευρωκομμουνιστικής» του στροφής, αν και μερικά χρόνια αργότερα θα επέστρεφε σε πιο «ορθόδοξες» (φιλορωσικές) θέσεις.
Βέβαια, αυτός ο στόχος παρέμενε απλά ένα «εικόνισμα» για το PCF. Από τη δεκαετία του ’30 είχε εγκαταλείψει κάθε προοπτική επαναστατικής ανατροπής του καπιταλισμού από την εργατική τάξη. Η στάση του το 1936 με το «Λαϊκό Μέτωπο» και κατά τη διάρκεια της Αντίστασης είναι η απόδειξη.
Ο Μπαλιμπάρ σε αυτό το βιβλίο επιχειρηματολογεί γιατί η εγκατάλειψη του στόχου της «δικτατορίας του προλεταριάτου» δεν είναι μια απαραίτητη διόρθωση που αφήνει ανέπαφη την πάλη για μια άλλη κοινωνία. Και προσπαθεί να το κάνει αυτό, χωρίς να ταυτίζεται με τον Στάλιν και το σταλινικό καθεστώς στη Ρωσία.
Τα πιο δυνατά κομμάτια του βιβλίου είναι αυτά όπου ο Μπαλιμπάρ εξηγεί πόσο περιορισμένη είναι η «αστική δημοκρατία», πόσο πραγματικά πρόκειται για δικτατορία της άρχουσας τάξης των καπιταλιστών. Ο Μπαλιμπάρ εξηγεί πολύ πειστικά πόσο απατηλή είναι η εικόνα ότι το κράτος στο καπιταλισμό είναι υπεράνω των τάξεων, ότι αποτελεί τη συνισταμένη της θέλησης των «ατόμων».
Γράφει για παράδειγμα εξηγώντας ότι η αστυνομική καταστολή δεν συνιστά «υπέρβαση καθήκοντος» από «ανεγκέφαλους» αστυνομικούς που τσαλαπατάνε το νόμο. «Αντίθετα, στη μέγιστη πλειοψηφία των περιπτώσεων προβλέπεται και οργανώνεται από τον νόμο …Ας θυμηθούμε ότι το κλείσιμο εργοστασίων που τελούν υπό ‘δικαστική εκκαθάριση’ ή απλά ‘μεταβιβάζονται’ στην ιδιοκτησία άλλου, οι απολύσεις των εργατών, η σύλληψη των αναξιόχρεων οφειλετών, το χτύπημα των ‘απαγορευμένων’ λαϊκών διαδηλώσεων αποτελούν -με ελάχιστες εξαιρέσεις- τελείως νόμιμες πράξεις, ενώ η συγκρότηση ομάδων περιφρούρησης της απεργίας για να εμποδιστεί η είσοδος απεργοσπαστών στα εργοστάσια, οι καταλήψεις εργοστασίων… συνιστούν όπως λέγεται ‘παρεμπόδιση της ελευθερίας εργασίας’, … ‘απειλές κατά τη δημοσίας τάξης’ και ως εκ τούτου είναι τελείως παράνομες».
Όμως, παρόλα αυτά, το ερώτημα παραμένει. Τι είναι δικτατορία του προλεταριάτου; Τα καθεστώτα της Ρωσίας και του ανατολικού μπλοκ, σύμφωνα με τον Μπαλιμπάρ, «αντιβαίνουν» αυτή την έννοια. Γιατί; Όταν προσπαθεί να απαντήσει σε τέτοια ερωτήματα, όμως, ο Μπαλιμπάρ, χάνει την ορμή του.
Πώς χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση; Μένει κανείς με την εντύπωση ότι το πρόβλημα συνίσταται σε μια «ιδεολογική παρέκκλιση» του Στάλιν και της ομάδας του, που δεν κατανόησαν το βάθος της σκέψης του Λένιν. Στο Σύνταγμα του 1936, γράφει ο Μπαλιμπάρ, ο Στάλιν διακήρυξε το τέλος της ταξικής πάλης στη Ρωσία και γι’ αυτό στο κείμενο διακηρύσσεται ότι η ΕΣΣΔ είναι «παλλαϊκό κράτος» κι όχι δικτατορία του προλεταριάτου.
Οι ακροβασίες του σταλινισμού αποτελούσαν όντως πλήρη άρνηση του μαρξισμού. Η ταξική πάλη εξαλειφόταν (με τις αποστολές εκατομμυρίων «κουλάκων» στη Σιβηρία) αλλά αντί το κράτος να «απονεκρώνεται» (Ένγκελς) γιγαντωνόταν στη πιο χυδαία και αποκρουστική μορφή του -το αστυνομικό κράτος. Όμως, ο Μπαλιμπάρ, ενώ σωστά εντοπίζει -κάποιες- από αυτές τις αναντιστοιχίες ανάμεσα στις διακηρύξεις και την πραγματικότητα, δεν τις εξηγεί ικανοποιητικά. Τι ήταν η ρώσικη κοινωνία τότε; Με βάση ποιό κριτήριο παίρνονταν οι οικονομικές και πολιτικές αποφάσεις; Για ποιανού τα συμφέροντα;
Στον «Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία» και στη «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» ο Μαρξ έδινε ένα αδρό περίγραμμα τι σημαίνει η περίφημη «δικτατορία του προλεταριάτου» -το εργατικό κράτος. Ο Ένγκελς στην «Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους» εξηγεί τη γέννηση των τάξεων και το ταξικό χαρακτήρα του κράτους. Ο Λένιν ανέσυρε αυτή την παράδοση από τη λήθη στο «Κράτος και Επανάσταση». Η κοινή τους συνισταμένη: η δικτατορία του προλεταριάτου είναι η εργατική τάξη οργανωμένη σε κρατική εξουσία. Ο στόχος της είναι μέσα από τη σχεδιασμένη ικανοποίηση των αναγκών της πλειοψηφίας της κοινωνίας να εξαλείψει τις ανισότητες και το ίδιο το κράτος.
Η εργατική δημοκρατία είναι απαραίτητο συστατικό σε αυτή την προσπάθεια. Χωρίς αυτή, δεν μπορεί να υπάρξει σχεδιασμός προς όφελος της πλειοψηφίας. Όμως, η εργατική δημοκρατία δεν εξασφαλίζεται με μια άσκηση της θέλησης. Στη Ρωσία της δεκαετίας του ’20, το υλικό βάρος της απομόνωσης της επανάστασης, τσάκισε μια εργατική τάξη αποδεκατισμένη από τον πόλεμο και την πείνα. Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, ο Μπαλιμπάρ αποδέχεται αξιωματικά την θέση ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να χτιστεί «σε μια και μόνο χώρα». Όμως, αυτή ήταν η επιλογή της γραφειοκρατίας, δεν είχε σε τίποτα να κάνει ούτε με τις ιδέες του Μαρξ, ούτε με την προοπτική του Λένιν και των μπολσεβίκων.
Όταν η ουσία της «δικτατορίας του προλεταριάτου» αφυδατώνεται σε γενικές φόρμουλες περί της σχέσης ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό, τότε γίνεται τόσο «λάστιχο» ώστε να μπορεί να επιβληθεί και μέσω των εκλογών («ειρηνική πολιτική νίκη»). Αυτό που λείπει, είναι το υποκείμενό της, το υποκείμενο της επαναστατικής ανατροπής: η συνειδητή δράση της εργατικής τάξης, όχι κάποιων σωτήρων της από τα πάνω.
Είναι πολύ καλό που κυκλοφόρησε ξανά το βιβλίο του Μπαλιμπάρ. Η αριστερά έχει απόλυτη ανάγκη σήμερα το ξεκαθάρισμα των ιδεών για το ποια είναι η εναλλακτική λύση στο σύστημα της κρίσης και της καταστροφής. Η «φιλολαϊκή» διαχείρισή του ή η ανατροπή του. Σ’ αυτό το βιβλίο ο Μπαλιμπάρ τάσσεται με τη δεύτερη προοπτική. Όμως, όποιος θέλει να βρει τις σωστές απαντήσεις για το τι σημαίνει μια νέα κοινωνία, θα πρέπει να κοιτάξει πέρα από τον Μπαλιμπάρ. Στον Λένιν του «Κράτος και Επανάσταση», στον Τρότσκι και στον Τόνι Κλιφ. Στην παράδοση που επέμεινε να υποστηρίζει ότι σοσιαλισμός σημαίνει «κάθε μαγείρισσα μπορεί να κυβερνά».
Τιμή 14,50€, 262 σελίδες
Εκδόσεις Οδυσσέας