Βιβλιοκριτική
Σταμάτης Σκόρδος - Συμβολή στην Ιστορία των Ελλήνων Ναυτεργατών. Η Ματαιωμένη Ουτοπία - Γιάννης Γαβριηλίδης, Νίκος Καραγιάννης και άλλοι σύντροφοι

Εξώφυλλο του τευχους 74

Θρυλική πορεία

 

Δύο πρόσφατες εκδόσεις έρχονται να θυμίσουν τη θρυλική πορεία του ελληνικού ναυτεργατικού κινήματος και των πρωταγωνιστών του. Η μία είναι το αυτοβιογραφικό αφήγημα του Σταμάτη Σκόρδου με τίτλο «Συμβολή στην Ιστορία των Ελλήνων Ναυτεργατών», που κυκλοφόρησε με την ενίσχυση του Δήμου της Αγίας Βαρβάρας, όπου ο Σκόρδος έζησε και εργάστηκε μεταπολιτευτικά. Η άλλη έχει τίτλο «Η Ματαιωμένη Ουτοπία – Γιάννης Γαβριηλίδης, Νίκος Καραγιάννης και άλλοι σύντροφοι» και περιέχει το αρχείο του παλιού μέλους του ΚΚΕ Γιάννη Γαβριηλίδη και έναν φάκελο για τον ναυτεργάτη Νίκο Καραγιάννη. Τα βιβλία επιμελήθηκαν οι Γαβρίλης Λαμπάτος και Γιώργος Κόκκινος, ενώ στο δεύτερο συνέβαλε και η Αφροδίτη Αθανασοπούλου.

 

Μαρτυρίες ναυτεργατών για τις συνθήκες εργασίας και το ναυτεργατικό κίνημα στον 20ό αιώνα υπάρχουν αρκετές. Πιο πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Εστία η μαρτυρία του Νίκου Οικονομάκου Σεβάχ ο Αριστερός, κοντά σ’ αυτές των Νεφελούδη, Γιαμπάνη, Αμπατιέλου, Πυθαρούλη, Τσαμπή και άλλων. Ο Λαμπάτος επιχειρεί στην Εισαγωγή του βιβλίου του Σκόρδου μια πιο συστηματική επισκόπηση των μαρτυριών και της πορείας του ναυτεργατικού κινήματος, εγχείρημα πολύ βοηθητικό. Οι ναυτεργάτες συμμετείχαν από νωρίς σε συνδικαλιστικούς αγώνες και έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι του εργατικού κινήματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1918 το ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΚΕ πραγματοποιείται στα γραφεία του Συνδέσμου Μηχανικών Ατμοπλοίων στον Πειραιά. Το 1923 δίνουν τους πρώτους τους νεκρούς στη γενική απεργία του Αυγούστου στο Πασαλιμάνι.

Όπως και σε άλλες χώρες, οι ναυτεργάτες διακρίνονται για τη μαχητικότητά τους, αλλά και για τη στράτευσή τους στα Κομμουνιστικά Κόμματα. Στο συνδικαλιστικό πεδίο παγιώνεται η αντιπαράθεση ανάμεσα στην Πανελλήνια Ναυτική Ομοσπονδία (ΠΝΟ) που ελέγχεται από τους κίτρινους συνδικαλιστές και το κράτος, και την Ναυτεργατική Ένωση Ελλάδας (ΝΕΕ) στην οποία δρουν οι κομμουνιστές. Ωστόσο, αυτό που θα κρίνει τα πράγματα είναι η δημιουργία των «Επιτροπών Καραβιών», μιας μορφής πρωτοβάθμιων οργάνων που διεκδίκησαν και πέτυχαν την ενότητα των ναυτών σε κάθε καράβι και τη βελτίωση των όρων ζωής και εργασίας τους. Οι συνδικαλιστές της Αριστεράς και τα μέλη του ΚΚΕ συγκεκριμένα ήταν η ραχοκοκαλιά αυτών των επιτροπών. Η μαρτυρία του Σκόρδου αξίζει να διαβαστεί για το πώς χτίστηκε μάχη τη μάχη αυτή η επιρροή.

Αλλά δεν ήταν μόνο οι οικονομικοί αγώνες. Η άνοδος του φασισμού τη δεκαετία του ’30 (και η εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά στην Ελλάδα το 1936) σήμανε και πολιτική ριζοσπαστικοποίηση. Ο Σκόρδος θυμάται την άρνηση των ναυτών να ξεφορτώσουν σε λιμάνι που ελεγχόταν από τους φασίστες του Φράνκο στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου. Και βέβαια ο Καραγιάννης (στο αυτοβιογραφικό του σημείωμα) αναφέρει την εθελοντική του στράτευση στις Διεθνείς Ταξιαρχίες το 1936, μαζί με δεκάδες άλλους Έλληνες ναυτεργάτες, που προσέτρεξαν για να πολεμήσουν τον φασισμό. Από τα κείμενα αυτά αξίζει να κρατήσουμε την εμπειρία και την πολιτικοποίηση που είχε συσσωρεύσει ένα σοβαρό κομμάτι του εργατικού κινήματος πριν την κήρυξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πολλές φορές η νεότερη ιστορική παραγωγή για τη δεκαετία του ’40 υπερτονίζει την τομή που σήμανε ο πόλεμος και η Κατοχή. Ωστόσο, οι άνθρωποι που τα έζησαν δεν ήταν «άγραφοι πίνακες»: οι μαρτυρίες του Σκόρδου και του Καραγιάννη είναι γι’ αυτό ενδεικτικές.

Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, οι άρχουσες τάξεις επιχείρησαν τη μαζική κινητοποίηση των από κάτω, ειδικά στο στρατόπεδο των Συμμάχων. Οι Σύμμαχοι δεν θα μπορούσαν να κινήσουν τα πλοία, να οργανώσουν τον ανεφοδιασμό, να διεξάγουν τελικά τον πόλεμο χωρίς την ενεργητική βοήθεια των εργατικών οργανώσεων, ειδικά σε κρίσιμους τομείς όπως η ναυτιλία. Ήταν μια ανοιχτή συζήτηση μέσα στις εργατικές οργανώσεις, που την περιγράφει γλαφυρά ο Σκόρδος στο αφήγημά του. Τι έπρεπε να κάνουν οι ναυτεργάτες στη διάρκεια του πολέμου απέναντι στη συνεχιζόμενη απληστία των εφοπλιστών; Απεργίες ή υπομονή; Στην Ένωση Ελλήνων Ναυτεργατών Μ. Βρετανίας (της οποίας ιδρυτικό μέλος ήταν ο Σκόρδος) η αντιπαράθεση προσωποποιήθηκε στη σύγκρουση δύο συνδικαλιστών, του Αμπατιέλου και του Ιωαννίδη. Τελικά το αντιφασιστικό επιχείρημα του Αμπατιέλου κέρδισε τη μάχη. Η νέα γραμμή κωδικοποιήθηκε στο σύνθημα «Τα πλοία εν κινήσει», μέχρι να εξολοθρευτεί ο ναζιστικός κίνδυνος. Οι ναυτεργάτες της ΟΕΝΟ (της Ομοσπονδίας Ελληνικών Ναυτεργατικών Οργανώσεων) έχυσαν άφθονο αίμα για να ηττηθεί ο φασισμός, σε καράβια που εκτελούσαν κυριολεκτικά «δρομολόγια θανάτου»: υπολογίζεται ότι περίπου 1000 ναυτεργάτες σκοτώθηκαν στη διάρκεια του Πολέμου, δηλαδή το 16% του αριθμού των πληρωμάτων που ταξίδευαν. Οι αγώνες της ΟΕΝΟ και η έλλειψη πληρωμάτων λόγω του πολέμου σήμαναν το 1943 την υπογραφή της πρώτης συλλογικής σύμβασης με τους εφοπλιστές και πρωτοφανείς κατακτήσεις για τους ναυτεργάτες.

Όμως η εμπειρία του Πολέμου και της Αντίστασης άλλαξε και τις ιδέες των ανθρώπων που τα βίωσαν. Στην περίπτωση των ναυτεργατών, εμβληματική υπήρξε η περίπτωση του Νίκου Καραγιάννη. Ο Καραγιάννης ήταν το 1944 γραμματέας του τμήματος της ΟΕΝΟ στην Αλεξάνδρεια. Στη Μέση Ανατολή, οι Έλληνες στρατιώτες και ναυτεργάτες είχαν την ευκαιρία να διαπιστώσουν πώς εννοούσαν τον αντιφασιστικό αγώνα οι Έλληνες αστοί, η κυβέρνηση του βασιλιά και η ηγεσία του στρατού. Όταν συγκροτήθηκε η κυβέρνηση του ΕΑΜ στην Ελεύθερη Ελλάδα το 1944, οι στρατιώτες και οι ναύτες ζήτησαν την αναγνώρισή της, στην ουσία την αναγνώριση της Αντίστασης. Η απάντηση που πήραν ήταν ένα στρατιωτικό πογκρόμ, οργανωμένο από τους Άγγλους «συμμάχους» και τους Έλληνες αντιδραστικούς αξιωματικούς. Τότε ήταν που ο Καραγιάννης έριξε το σύνθημα «Προπέλα να μην κινήσει!», σπάζοντας τη μέχρι τότε συναινετική πολιτική της ΟΕΝΟ, σε συνεργασία με τους απλούς στρατιώτες υπό την ηγεσία του Γιάννη Σάλλα.

Το κίνημα του στρατού στη Μ. Ανατολή τον Απρίλη του 1944 τσακίστηκε βίαια και χιλιάδες φαντάροι και ναυτεργάτες (όπως ο Καραγιάννης) φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα μέσα στην έρημο από τους Άγγλους. Η ηγεσία του ΚΚΕ καταδίκασε το κίνημα ως «τυχοδιωκτικό» κατασκεύασμα ξένων μυστικών υπηρεσιών. Κι όμως τα γεγονότα του Απρίλη του 1944 (για όποιον ήθελε να τα διαβάσει) δεν ήταν παρά τα προεόρτια της σύγκρουσης του Δεκέμβρη. Η πολιτική της ηγεσίας του ΚΚΕ προτιμούσε να συμμαχεί με τους Παπανδρέου και να καταγγέλλει τους Καραγιάννηδες, οδηγώντας έτσι το κίνημα της Αντίστασης στην ήττα. Η ανατροπή των συσχετισμών ανάμεσα στην Αριστερά και το ανασυγκροτούμενο ελληνικό κράτος σφραγίστηκε με το τέλος του Εμφυλίου το 1949.

Τις επόμενες δεκαετίες, οι αγωνιστές και οι αγωνίστριες της Αντίστασης αναγκάστηκαν να ζήσουν υπό τη σκιά της ήττας που σήμανε το τέλος της δεκαετίας του ’40. Ο Σκόρδος και ο Καραγιάννης διαβήκανε δύο ξεχωριστές, αλλά συνάμα παράλληλες, διαδρομές. Ο Σκόρδος έμεινε στην Ελλάδα και έζησε το γνώριμο δρομολόγιο: συλλήψεις, φυλακές, εξορίες, Γυάρος, Μακρόνησος, ξανά φυλακές, ξανά συλλήψεις και τρομοκρατία. Στο βιβλίο του Σκόρδου το μεγαλύτερο τμήμα καταλαμβάνει ο φάκελός του στην Ασφάλεια, που τυχαία γλίτωσε από το κάψιμο των φακέλων στους κλιβάνους της Χαλυβουργικής το 1989. Είναι μια καλή υπενθύμιση – ιδίως για τους νεότερους αγωνιστές του κινήματος – τί σήμαινε το μετεμφυλιακό κράτος της Δεξιάς. Ένας στρατός από χαφιέδες παρακολουθούσε τη δράση των συνδικαλιστών ναυτεργατών (ανάμεσά τους και του Σκόρδου) με κάθε λεπτομέρεια. Λιμεναρχεία, ελληνικές πρεσβείες, χωροφυλακή, δημόσιες υπηρεσίες, εργοδότες και κίτρινα σωματεία – ένας πελώριος μηχανισμός που γνώριζε και φρόντιζε να πληροφορεί για κάθε δραστηριότητα, κάνοντας τη ζωή των αγωνιστών κόλαση, μέχρι να τους αποσπάσει την περίφημη «δήλωση μετανοίας». «Εις την πραγματοποιηθείσαν πορείαν Ειρήνης, διενεργηθείσαν υπό της ΕΔΑ… περί ώραν 12:30 της 22.5.66 συνεκεντρώθησαν 15 άτομα εις τα γραφεία Κολοκοτρώνη 96 και περί ώραν 14:00 ανεχώρησαν διά του Ηλεκτρικού σιδηροδρόμου… Οι συγκεντρωθέντες ήσαν οι κάτωθι: ΚΛΑΟΥΔΑΤΟΣ, ΖΕΡΒΟΣ, ΘΕΟΔΩΡΑΚΑΤΟΣ, ΑΡΝΙΤΣΗΣ, ΣΚΟΡΔΟΣ, ΣΤΕΦΑΝΑΤΟΣ, ΑΝΤΩΝΙΟΥ, ΠΟΔΑΡΑΣ, ΚΑΛΤΑΜΠΑΝΕΑΣ, ΑΝΥΦΑΝΤΗΣ, ΦΕΛΕΚΗΣ, ΠΑΠΑΚΥΡΙΑΚΗΣ και τρεις έτεροι άγνωστοι εις την ημετέραν Πηγήν», γράφει μυστική αναφορά για τους ναυτεργάτες που συμμετείχαν στη Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης το 1966. Ο φάκελος του Σκόρδου πιάνει 400 σελίδες.

Η διαδρομή του Καραγιάννη ήταν διαφορετική. Μετά τις εξορίες και τις φυλακές, προς το τέλος του Εμφυλίου ο Καραγιάννης στάλθηκε από το ΚΚΕ στην Ανατολική Ευρώπη. Έζησε μέχρι το 1969 στο Κλουζ της Ρουμανίας (μια πόλη στην οποία εξορίστηκαν πολλοί «ανεπιθύμητοι» Έλληνες κομμουνιστές), απόβλητος και απομονωμένος από την ηγεσία του ΚΚΕ. Οι επιστολές που αντάλλαζε με συντρόφους του ναυτεργάτες (και που περιέχονται στη Ματαιωμένη Ουτοπία) είναι αποκαλυπτικές του δράματος που σήμανε για χιλιάδες αγωνιστές όχι μόνο η ήττα από τη Δεξιά, αλλά και ο σταλινισμός. Το αυτοβιογραφικό κείμενο του Γιάννη Γαβριηλίδη στη Ματαιωμένη Ουτοπία είναι ένα ζωντανό τεκμήριο αυτού του δράματος.

Στις μεθοδολογικές τους συμβολές και στα δύο βιβλία, οι επιμελητές υποστηρίζουν ότι η στροφή που σημειώθηκε στην ιστοριογραφία κατά τη δεκαετία του ’90 βοήθησε στην απελευθέρωση «φωνών» και «μαρτυριών» που τα προηγούμενα χρόνια θα πνιγόντουσαν μέσα στις μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις. Όμως η πληθώρα των αφηγήσεων δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ανάγκη για μια ενιαία εξιστόρηση, ούτε βέβαια το ζητούμενο της ιστορικής αλήθειας, όσο και αν ο μεταμοντερνισμός απεχθάνεται τέτοιες έννοιες. Οι επιμελητές σπεύδουν έτσι να διαχωριστούν από «τον ακραίο ιστορικό σχετικισμό των σύγχρονων καιρών… την πολιτική ορθότητα του θεωρητικού σχήματος των δύο ολοκληρωτισμών, του φαιού και του ερυθρού… την εντεινόμενη απόπειρα δαιμονοποίησης του κομμουνισμού… την εγχώρια νεοπαγή αναθεωρητική ιστοριογραφία για την Εθνική Αντίσταση και τον Εμφύλιο Πόλεμο…» (Ματαιωμένη Ουτοπία, σελ. 27-28). Είναι μια σωστή επιλογή, τόσο μεθοδολογικά όσο και πολιτικά.

Τα δύο βιβλία μέσα από τις μαρτυρίες που περιέχουν μπορούν να αποτελέσουν έναυσμα για σκέψη και διάβασμα πάνω στη συνολικότερη ιστορία της Αριστεράς και του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα. Ο Δήμος της Αγίας Βαρβάρας που δίκαια εξέδωσε τιμής ένεκεν το βιβλίο του Σκόρδου καλό θα ήταν να εξασφαλίσει και την όσο πλατύτερη διάδοσή του.

Για όποιον επιθυμεί να διαβάσει περισσότερα για το κίνημα του Απρίλη του 1944 στη Μ. Ανατολή, χρήσιμες είναι οι μαρτυρίες του Βασίλη Νεφελούδη, το βιβλίο του Λέανδρου Μπόλαρη Αντίσταση – Η Επανάσταση που Χάθηκε από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, και βέβαια η αξεπέραστη λογοτεχνική τριλογία του Στρατή Τσίρκα Ακυβέρνητες Πολιτείες.

Η Ματαιωμένη Ουτοπία, (επιμέλεια) Γιώργος Κόκκινος, Γαβρίλης Λαμπάτος, Αφροδίτη Αθανασοπούλου
Τιμή: 22€, 352 σελίδες, Εκδόσεις Ταξιδευτής

Συμβολή στην Ιστορία των Ελλήνων Ναυτεργατών
Τιμής ένεκεν, 548 σελίδες Δήμος Αγίας Βαρβάρας