Εξώφυλλο του τευχους 88
Φιλοσοφία, ιστορία, οικονομία και επαναστατική πάλη
Ο Μαρξ έλαβε αξιοζήλευτη εκπαίδευση φιλοσόφου σ’ ένα πανεπιστήμιο που ασφαλώς η Διαμαντοπούλου σήμερα θα επεδίωκε να καταργήσει. Ολοκλήρωσε επιτυχημένα τις σπουδές του με μια διδακτορική διατριβή και με όλες, βεβαίως, τις μικρές ή μεγαλύτερες ασωτίες της φοιτητικής ζωής που είχαν να κάνουν με το κρασί, τον έρωτα και τις ατέλειωτες περί πολιτικής συζητήσεις – τι άλλο; – αλλά δεν έγινε γνωστός ως φιλόσοφος· τουλάχιστον ακαδημαϊκός.
Ο Μαρξ έμεινε στην ιστορία ως επαναστάτης και «[…] με δυσκολία θα βρούμε άλλες περιπτώσεις που να άσκησαν την επίδραση που είχε εκείνος στη διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου», αναφέρεται ρητά στην εισαγωγή του σχετικού άρθρου της Φιλοσοφικής Εγκυκλοπαίδειας του Πανεπιστημίου Στάφορντ. Όλα δείχνουν ότι όχι μόνο θα εξακολουθήσει η παραπάνω διαπίστωση να ισχύει και στο μέλλον, αλλά θα αποκτά όλο και πλουσιότερο αποδεικτικό περιεχόμενο.
Γιατί; Ο Καλλίνικος, όπως δηλώνεται ήδη στον τίτλο του βιβλίου, το εξηγεί καταρχήν στη βάση του γεγονότος ότι ο Μαρξ εισηγήθηκε πράγματι μια ριζική μεταστροφή στο πώς αντιλαμβανόμαστε την κοινωνία και την ιστορία.
Κατά τον Μαρξ, οι άνθρωποι δεν είναι τα απομονωμένα, παθητικά έρμαια των παρορμήσεών τους όντα που έχουν την τάση να επιδιώκουν το συμφέρον τους και μόνο, όπως τα αποτύπωνε η εικόνα των φιλοσόφων του Διαφωτισμού. Σε αυτό συμφωνούσε με τον Χέγκελ.
Έστρεψε την προσοχή του στο γεγονός ότι τα ανθρώπινα όντα είναι αναγκασμένα να επιδιώκουν, αφενός συλλογικά και αφετέρου πρώτα και κύρια, την ικανοποίηση των βασικών βιοτικών τους αναγκών. Δεν συνεργάζονται, επειδή γενικώς εκδιπλώνουν τις ικανότητές τους να σκέπτονται ορθολογικότερα, όπως θεωρούσε, από την άλλη, ο Χέγκελ.
Ο τρόπος, λοιπόν, με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα είναι αναγκασμένα να έρχονται σε επαφή για να μπορούν να ικανοποιούν τις κύριες ανάγκες τους ασκεί καταλυτική επίδραση και στο είδος της κοινωνίας που δημιουργούν και τις σχέσεις που συνάπτουν μεταξύ τους, όπως και τις ιδέες ή τα κίνητρα που διαμορφώνουν σχετικά με τους ίδιους και τον φυσικό ή κοινωνικό κόσμο που τους περιβάλλει.
Η ιστορική εξέλιξη παύει, άρα, να είναι χαοτικό συνονθύλευμα τυχαίων γεγονότων, δημιούργημα θεών ή κάποιων ισχυρών ανδρών. Οι κοινωνίες αναπτύσσονται και αλλάζουν από τη δράση των ίδιων των ανθρώπων που τις συγκροτούν. Όχι, όμως, σε συνθήκες που οι ίδιοι επιλέγουν, αλλά σε συνθήκες που καθορίζονται κατά κύριο λόγο από το βαθμό ανάπτυξης της υλικής παραγωγής. «Οι άνθρωποι για να κάνουν ιστορία, πρέπει πρώτα να ικανοποιήσουν τις ανάγκες επιβίωσής τους», επέμενε χαρακτηριστικά ο ίδιος.
Αυτός είναι στις πολύ γενικές του γραμμές ο φιλοσοφικός προσανατολισμός του Μαρξ, περικλείεται στην έκφραση «υλιστική αντίληψη της ιστορίας» και είναι προφανείς οι λόγοι για τους οποίους ακόμα και σήμερα παραμένει επαναστατικός σε επίπεδο ιδεών.
Ωστόσο, ο ίδιος ο Μαρξ, την ίδια εποχή που διασαφήνιζε την υλιστική προσέγγιση της ιστορίας και της κοινωνίας, προχωρούσε ταυτόχρονα και στην επαναστατική σύνδεση αυτών των ιδεών με την συγκεκριμένη πολιτική προοπτική που προτείνει για την εποχή του· αλλά και τη δική μας: η μελέτη του καπιταλισμού, του σύγχρονου τρόπου οργάνωσης της υλικής παραγωγής, είναι αδιάκριτη από τη μελέτη των συνθηκών και των δυνάμεων που θα οδηγήσουν στην ανατροπή του.
Αυτό είναι το δεύτερο και εξίσου σημαντικό στοιχείο στη βάση του οποίου ο Καλλίνικος φωτίζει τον επαναστατικό χαρακτήρα των ιδεών του Μαρξ.
Δεν ήταν μόνο η μελέτη του Σμιθ και του Ρικάρντο, των κλασικών της πολιτικής οικονομίας, που διεύρυνε τον ορίζοντα της σκέψης του Μαρξ. Πολύ περισσότερο βάραινε, όπως το αντιλαμβάνεται ο Λένιν, ότι μετά την ήττα του επαναστατικού κύματος που σάρωσε την Ευρώπη το 1848, «οι τουφεκισμοί των εργατών από τη δημοκρατική αστική τάξη τον Ιούνη του ’48 στο Παρίσι έδειξαν οριστικά ότι όλες οι θεωρίες για αταξικό σοσιαλισμό και για αταξική πολιτική αποδεικνύονται κούφιες ανοησίες».
Τα όποια πολιτικά δικαιώματα και ρητορική των υψηλών ιδανικών της αδελφότητας, της ισότητας και της δικαιοσύνης απλά εξανεμίζονταν και διαλύονταν μπροστά στα συμφέροντα της συμμαχίας καπιταλιστών, κράτους και, τότε ακόμα, γαιοκτημόνων.
Η καταστροφή που σημαίνει η ατομική ιδιοκτησία για την πλειονότητα της κοινωνίας υπήρξε το ερέθισμα για την αναζήτηση, τη διατύπωση και την επιδίωξη της σοσιαλιστικής προοπτικής από πολύ νωρίς στη σκέψη του Μαρξ.
Ωστόσο, μόνο με τις μελέτες του για την οικονομική πραγματικότητα του καπιταλισμού ο Μαρξ ανακαλύπτει την πλήρη εικόνα: η εργατική τάξη μέσα στον καπιταλισμό δεν γίνεται πλέον αντιληπτή ως η πιο εξαθλιωμένη, αλλά ως η ισχυρότερη κοινωνική δύναμη που δημιουργήθηκε ποτέ στην ιστορία. Δεν μπορεί να υπάρξει καπιταλισμός χωρίς την εκμετάλλευση των εργατών.
Από την άλλη, όμως, η ίδια η εργατική τάξη δεν έχει ανάγκη τους καπιταλιστές. Ακριβώς εξαιτίας της θέσης της στην υλική παραγωγή, μετά την ανατροπή τους, θα απελευθερώσει πλήρως τις παραγωγικές δυνάμεις. Σε αυτή τη βάση, θεμελιώνεται η δυνατότητα όλων των ανθρώπινων όντων να συμμετέχουν συνειδητά και να αποφασίζουν από κοινού για το σχεδιασμό, τον έλεγχο και την εκτέλεση όχι μόνο της παραγωγής, αλλά μαζί και τη διεύθυνση όλης της κοινωνίας.
Ακόμα και η έννοια της υπεραξίας με την οποία αποδεικνύεται ότι η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης αποτελεί την κύρια προϋπόθεση για τη λειτουργία του καπιταλισμού δεν γίνεται αντιληπτή από τον Μαρξ γενικώς ως καλοδουλεμένη κατηγορία οικονομικής ανάλυσης (που είναι), αλλά κυρίως ως τοποθέτηση των ταξικών αντιθέσεων και αγώνων στη μήτρα της οικονομικής πραγματικότητας των σύγχρονων κοινωνιών.
Εκεί που οι αστοί οικονομολόγοι δεν έβλεπαν παρά σχέσεις ανάμεσα σε πράγματα, ο Μαρξ αποκαλύπτει σχέσεις ζωντανών ανθρώπων με σάρκα και οστά που αγωνίζονται οι μεν να διατηρήσουν και οι δε να ανατρέψουν το καπιταλιστικό σύστημα στη βάση των υλικών τους συμφερόντων.
Η δύναμη, όμως, βρίσκεται στην συντριπτική πλειονότητα της κοινωνίας και τότε και σήμερα. Ο Μαρξ επηρεάζει τόσο βαθιά τον σύγχρονο κόσμο, επειδή εγκατέστησε στη θεωρητική σκέψη τα εκατομμύρια επί εκατομμυρίων των πληθυσμών που αποτελούν την εργατική τάξη σε όλο τον πλανήτη.
Κυρίως, όμως, επειδή επέστρεψε σε αυτή την συντριπτική πλειονότητα ισχυρά θεμελιωμένη την προοπτική ότι οι επαναστατικοί αγώνες της ενάντια στο καταπιεστικό και εκμεταλλευτικό σύστημα του καπιταλισμού είναι το θεμέλιο μιας κοινωνίας γεμάτης πόρους για την ολόπλευρη ανάπτυξη όλων των δυνατοτήτων όλων των ανθρώπων.
Ο Καλλίνικος με αυτό το βιβλίο (πρόκειται για τη δευτερη έκδοση στα ελληνικά) πατά σε μια λαμπρή μαρξιστική ιστοριογραφική παράδοση και καταφέρνει να παρουσιάσει – ακόμα και στις λεπτομέρειές της – την εξέλιξη της σκέψης και τη δράσης του Μαρξ μέσα στο κοινωνικό και το θεωρητικό πλαίσιο της εποχής του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο εξηγεί και καλύτερα πώς και γιατί ο Μαρξ είναι επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε.
Τιμή 15 €, 264 σελίδες
Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2011