Εξώφυλλο του τευχους 86
Πώς αλλάζουν οι κοινωνίες
Το κείμενο που παρουσιάζεται στο συγκεκριμένο βιβλίο δεν δημοσιεύθηκε όσο ζούσε ο Μαρξ. Βρέθηκε μετά το θάνατό του, το 1883, μεταξύ άλλων χειρογράφων του και είχε χρονολογηθεί από τον ίδιο με ημερομηνία «23 Αυγούστου του 1857». Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1903, μισό αιώνα αργότερα, στο περιοδικό «Νέοι Καιροί» του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος.
Από τότε, το βιβλίο έχει ασκήσει σημαντική επίδραση και κατέχει κεντρική θέση στη μελέτη του έργου του Μαρξ από ακτιβιστές και επαναστάτες, μαρξιστές ή μη. Είναι διάσημο για τον περίφημο Πρόλογό του, που αποτελεί ταυτοχρόνως και τη μόνη σύντομη έκθεση της ιστορίας της εξέλιξης της σκέψης του Μαρξ γραμμένη από τον ίδιο. Σε αυτόν τον Πρόλογο ο Μαρξ παρουσιάζει την υλιστική αντίληψη της ιστορίας.
«Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους», σύμφωνα με την περίφημη διατύπωση του Προλόγου, που δεν θα σταματήσει ποτέ να γονιμοποιείται στο μυαλό και την πρακτική όλων όσων θέλουν να αλλάξουν τον κόσμο, «οι άνθρωποι έρχονται σε σχέσεις καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, σε παραγωγικές σχέσεις που αντιστοιχούν σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων.
Το σύνολο των παραγωγικών αυτών σχέσεων αποτελεί την οικονομική δομή της κοινωνίας, την πραγματική βάση που πάνω σ’ αυτήν υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό οικοδόμημα προς το οποίο αντιστοιχούν ορισμένες μορφές της κοινωνικής συνείδησης. Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει γενικά την κοινωνική, πολιτική και πνευματική διαδικασία της ζωής».
Με λίγα λόγια, αν η κινητήρια δύναμη και η βάση της αλλαγής και της προοδευτικής εξέλιξης των κοινωνιών και της ιστορίας ασφαλώς δεν πρέπει να αναζητηθεί στον «καλό θεό», τους αγγέλους και τους αγίους του, όπως πολύ πρόσφατα σε σχέση με την εποχή που ζούσε ο Μαρξ είχε αρχίσει να θεωρείται περίπου αυταπόδεικτο, δεν θα βρεθεί ούτε στις καλές, τις «ορθές και λογικές» ιδέες που συλλαμβάνει ο νους των ανθρώπων, όπως υποστηριζόταν καλόπιστα από μεγάλο κομμάτι θεωρητικών αλλά και αγωνιστών της εποχής του.
Αντιθέτως, οι κυβερνήσεις και τα δικαστήρια, οι φιλοσοφίες και οι θρησκείες που υπάρχουν ή επικρατούν σε μια κοινωνία και που εμφανίζονται ότι αποτελούν από μόνα τους την κινητήρια δυναμική των εξελίξεων, αντιστοιχούν και θεμελιώνονται στις κοινωνικές εκείνες σχέσεις με βάση τις οποίες οι άνθρωποι είναι αναγκασμένοι να συνεργάζονται ώστε να παράγουν και να αναπαράγουν τα μέσα επιβίωσής τους.
Επειδή, όμως, δεν αγοράζουμε ποτέ ένα βιβλίο για να διαβάσουμε μόνο τον πρόλογό του, έστω και αν είναι ο συγκεκριμένος Πρόλογος, εκείνος ή εκείνη που θα διαβάσει το βιβλίο θα κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο ο Μαρξ θέτει ως στόχο του να διασαφηνίσει και να παρουσιάσει το φάσμα των δυνάμεων και των μηχανισμών που λειτουργούν στη σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία και ανοίγουν τη δυνατότητα της επαναστατικής αλλαγής της.
Σε πείσμα της σκόπιμης φημολογίας ότι ο Μαρξ είναι δύσκολος, η μεθοδολογία του είναι και σαφής και αναλυτική: προχωρά από τα φαινόμενα που αποτελούν κοινή διαπίστωση όλων, όπως είναι το εμπόρευμα, δηλαδή από το πώς εμφανίζονται τα πράγματα στην επιφάνεια, στην καθημερινή τους διάσταση, προς τις έννοιες που συγκροτούν την ανάλυση της πραγματικότητας των κοινωνικών σχέσεων που μπορεί να καλύπτονται, αλλά δρουν στους μηχανισμούς της οικονομίας της αγοράς.
Καταλήγει στο ότι ισχύει και για τον καπιταλισμό το συμπέρασμα ότι «σε μια ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξής τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε σύγκρουση με τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή, πράγμα που είναι μόνο η νομική διατύπωση, με τις σχέσεις ιδιοκτησίας που μέσα σ’ αυτές είχαν ως τότε κινηθεί. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, οι σχέσεις αυτές μετατρέπονται σε δεσμά τους. Τότε αρχίζει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης».
Τι σημαίνει αυτό; Ότι μια τέτοιου είδους σύγκρουση εκδηλώνεται ολοκάθαρα και μεταξύ της εργατικής τάξης και των κεφαλαιοκρατών: οι επιδιώξεις της μιας τάξης, όπως, για παράδειγμα, υψηλότεροι μισθοί ή καλύτερες εργασιακές συνθήκες, βρίσκονται διαμετρικά αντίθετες προς τις επιδιώξεις της άλλης, που είναι τα υψηλότερα κέρδη και η αυξημένη παραγωγικότητα. Στην αντιπαράθεσή τους, διαμορφώνονται και αλλάζουν και οι δυο τάξεις, προσδίδουν στις ριζικά διαφορετικές επιδιώξεις τους πολιτικές μορφές. Η σύγκρουσή τους ανοίγει κατ’ αυτόν τον τρόπο και τη δυνατότητα να οδηγηθεί η κοινωνία στην επαναστατική αλλαγή της και να εξελιχθεί στη βάση ενός νέου συστήματος οικονομικών σχέσεων.
Ο Κρις Χάρμαν, το 2007, σε μια βιβλιοπαρουσίαση στο περιοδικό International Socialism, εξηγεί με τον καλύτερο τρόπο τη σπουδαιότητα του θεωρητικού έργου που είχε αναλάβει και, επί της ουσίας, κατάφερε να ολοκληρώσει ο Μαρξ τόσο στην Κριτική όσο και αργότερα στο Κεφάλαιο:
«Οι διανοούμενοι που ταυτίζονται με τους αγώνες εκείνης της κοινωνικής τάξης που αναλαμβάνει να αντιμετωπίσει τη δύναμη της άρχουσας τάξης έχουν εντονότερο ενδιαφέρον να κατανοήσουν καλύτερα τη κοινωνική διαδικασία που παρήγε την εξουσία της άρχουσας τάξης. Γι’ αυτό, είναι σε θέση να προχωρούν πολύ πέραν των ορίων της τοποθέτησης των διανοούμενων που συντάσσονται με την άρχουσα τάξη, σε διεισδυτικότερες θεωρητικές προοπτικές της πραγματικότητας.
Ασφαλώς, δεν οδηγούνται σε βαθύτερη γνώση της πραγματικότητας εκ του γεγονότος ότι αναφέρονται στην νέα κοινωνική τάξη. Οφείλουν να ελέγχουν την εγκυρότητα αυτού του ισχυρισμού εμπλεκόμενοι με τα δυσκολότερα από τα επιχειρήματα που διατυπώθηκαν στο παρελθόν, αλλά ταυτοχρόνως και δείχνοντας ότι αυτό το επιτυγχάνουν, επειδή έχουν μια διαφορετική προοπτική και προσέγγιση από την καθιερωμένη και περιορισμένη της άρχουσας τάξης.
Η ολοκλήρωση των προσπαθειών του Σμιθ, του Ρικάρντο και των υπολοίπων εκπροσώπων της κλασικής πολιτικής οικονομίας, στο πλαίσιο της ταυτόχρονης κριτικής της προοπτικής τους, βρίσκεται ακριβώς στην επίλυση του προβλήματος των πηγών της υπεραξίας και τη διατύπωση της εργασιακής θεωρίας της αξίας, όπως την επεξεργάστηκε ο Μαρξ στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας και το Κεφάλαιο».
Η εργατική τάξη σήμερα αποδεικνύει καθημερινά με τους αγώνες της παγκοσμίως ότι είναι σε θέση, όσο και όπως ποτέ άλλοτε πριν, όχι μόνο να αμφισβητεί την ιερότητα του κριτηρίου των κερδών και της ανταγωνιστικότητας των αρχουσών τάξεων, αλλά και να «κλείσει την περίοδο της προϊστορίας της ανθρώπινης κοινωνίας», αφήνοντας πίσω της όλους τους οικονομολόγους που κατά καιρούς κατηγόρησαν τον Μαρξ ότι «έχει χαθεί στους λαβύρινθους της εργασιακής θεωρίας της αξίας». Οι ίδιοι δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν ούτε τους παράγοντες που οδηγούν το σύστημα που υπερασπίζονται σε κρίση ούτε βεβαίως ότι η πραγματικότητα της εργατικής αντίστασης και της εργατικής επανάστασης είναι κλειδωμένη στην πραγματικότητα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Το σύστημα έχει γεννήσει τον νεκροθάφτη του!
Τιμή 18€, 378 σελίδες
Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή
Μετάφραση: Χρήστος Μπαλωμένος