Εξώφυλλο του τευχους 86
Πέρα από τα κλισέ
Η εμφάνιση του ονόματος του Αχμέτ Νταβούτογλου (Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας) στον ελληνικό τύπο δεν αποφεύγει τα κυρίαρχα αντι-τουρκικά στερεότυπα. Ο Νταβούτογλου είναι για τα ελληνικά ΜΜΕ ένα “γεράκι” της Άγκυρας, εκφραστής των επιδιώξεων της Τουρκίας για επέκταση της περιφερειακής της κυριαρχίας, πολιτικής που έχει βαφτιστεί (πάντως όχι από τον ίδιο τον Νταβούτογλου) ως “νεο-οθωμανισμός”. Η ανάγνωση του βιβλίου του Νταβούτογλου “Στρατηγικό Βάθος” βοηθάει να ξεπεράσουμε τα κλισέ και να αναλύσουμε νηφάλια την στρατηγική της τουρκικής κυρίαρχης τάξης, ιδίως μετά την επικράτηση του κόμματος Ερντογάν στα πολιτικά πράγματα της γειτονικής χώρας στις αρχές της δεκαετίας του 2000.
Ο Νταβούτογλου ήταν αρχικά καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Μαρμαρά και κατόπιν στην Ισταμπούλ, με τις πολιτικές του συμπάθειες να πρόσκεινται στο μετριοπαθές ισλαμικό κόμμα του Ερντογάν. Το βιβλίο του “Στρατηγικό Βάθος” πρωτοεκδόθηκε το 2001 και αποτελεί την σύνοψη της θεώρησης του Νταβούτογλου ως προς το ποιά πρέπει να είναι η θέση και η στρατηγική της Τουρκίας στον σύγχρονο κόσμο. Μετά την άνοδο του Ερντογάν στην εξουσία, ο Νταβούτογλου είχε πλέον από θέση ευθύνης (πρώτα ως σύμβουλος, ως πρεσβευτής και από τον Μάη του 2009 ως Υπουργός Εξωτερικών) την δυνατότητα να εφαρμόσει πολλές από τις θεωρητικές του συλλήψεις στην πραγματική άσκηση εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας. Τα αποτελέσματα της στρατηγικής του δεν είναι αμελητέα.
Η βασική κριτική του Νταβούτογλου στη στρατηγική των προηγούμενων τουρκικών κυβερνήσεων αφορά την μονομερή προσκόλληση της Τουρκίας στα συμφέροντα των ΗΠΑ και (από ένα σημείο και πέρα) του Ισραήλ, καθώς και την παρουσίαση της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας και της εισόδου της στην ΕΕ ως μονοδρόμου. Μια τέτοια μονομερής στρατηγική, λέει ο Νταβούτογλου, μετέτρεπε τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της Τουρκίας (κοντολογίς την “ανατολίτικη” κληρονομιά της) σε βαρίδια, που θα έπρεπε να καταπιεστούν και εν τέλει να απαλειφτούν μέσω ενός στρατιωτικά ενορχηστρωμένου “εκσυγχρονισμού”. Το κεμαλικό “βαθύ κράτος” και η στρατιωτική ιεραρχία υπήρξαν ιστορικά οι θεματοφύλακες αυτής της διαδικασίας.
Η άνοδος στην εξουσία του κόμματος του Ερντογάν και η νέα εξωτερική πολιτική που εισήγαγε ο Νταβούτογλου σήμαναν αλλαγή πορείας στη στρατηγική της Τουρκίας. Η Τουρκία πήρε σαφείς αποστάσεις από την πολιτική των ΗΠΑ (μάλιστα σε μια δεκαετία που ήταν γεμάτη από ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις), επιχειρώντας έτσι να αποκτήσει αυτόνομο ηγετικό ρόλο στην Μέση Ανατολή και μέσω αυτού να διαπραγματευτεί με καλύτερους όρους τα συμφέροντά της με τις ιμπεριαλιστικές υπερδυνάμεις. Κομμάτι αυτής της στροφής ήταν μια αισθητή χειροτέρευση των σχέσεων Τουρκίας-Ισραήλ, που κορυφώθηκε με την δολοφονική επέμβαση του Ισραήλ στον φιλο-παλαιστινιακό “Στολίσκο της Ελευθερίας” τον Μάη του 2010 στα ανοιχτά της Γάζας, με αποτέλεσμα τον θάνατο 9 Τούρκων πολιτών.
Στο ζήτημα της εισόδου στην ΕΕ, η Τουρκία συνέχισε την πολιτική προσέγγισης με την Ευρώπη, όχι όμως με την εμμονή τού “ανήκομεν εις την Δύσιν”, αλλά αξιοποιώντας ενεργητικά τα ανοίγματά της (οικονομικά, γεωπολιτικά, πολιτισμικά) στην Ανατολή. Τίποτα από όλα αυτά δεν σημαίνει μια απομάκρυνση της Τουρκίας από την Δύση προς μια άλλη (αντι-ιμπεριαλιστική ή ισλαμική) κατεύθυνση. Ο Νταβούτογλου περιγράφει τη νέα στρατηγική συνοπτικά: “η σχέση μεταξύ Ασίας και Ευρώπης μοιάζει στη σχέση του τόξου με το βέλος. Όσο περισσότερο τεντωθεί το τόξο, με τόσο μεγαλύτερη ταχύτητα θα εκτοξευθεί το βέλος προς τα εμπρός”. Αξιοποιώντας το στρατηγικό της βάθος και την κρίσιμη γεωπολιτική της θέση, η Τουρκία επιχειρεί να αναδειχθεί σε σημαντικό περιφερειακό παίκτη στην ευρύτερη περιοχή.
Το βιβλίο λοιπόν του Νταβούτογλου έχει σημασία γιατί είναι το εγχειρίδιο αυτής της νέας στρατηγικής. Εξετάζει την θέση της Τουρκίας εντάσσοντάς την σε 3 γεωγραφικά σύνολα: την εγγύς χερσαία περιοχή (Βαλκάνια, Μέση Ανατολή, Καύκασο), την εγγύς θαλάσσια περιοχή (Ευξεινο Πόντο, Ανατολική Μεσόγειο, Περσικό Κόλπο και Κασπία) και την εγγύτερη ηπειρωτική περιοχή (Ευρώπη, Βόρεια Αφρική, Ασία). Για καθένα από αυτά τα σύνολα, ο Νταβούτογλου εντοπίζει τα συμφέροντα της Τουρκίας (βασισμένος σε μια πολύ καλή γνώση της γεωγραφίας και της ιστορίας), τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που μπορεί αυτή να αξιοποιήσει, καθώς και τους κρίσιμους κρίκους της κάθε χωριστής αλυσίδας.
Αν το βιβλίο αφορούσε μόνο τις τουρκικές επιδιώξεις, θα ήταν ίσως περιορισμένου ενδιαφέροντος. Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με μια εργασία που επιχειρεί να συνοψίσει τις βασικές γεωπολιτικές και γεωστρατηγικές αντιπαραθέσεις στις πιο κρίσιμες περιοχές του πλανήτη (πάντοτε βέβαια μέσα από μια τουρκική οπτική). Κι επειδή ο παγκόσμιος καπιταλισμός δεν υπάρχει σαν αφαίρεση, αλλά διαμεσολαβείται από τις αντιπαραθέσεις των διαφορετικών αστικών τάξεων και την ιεραρχία των εθνικών κρατών τους, η γεωστρατηγική έχει σημασία. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον αυτού του βιβλίου (παρά τις 870 σελίδες του και τις συχνές επαναλήψεις του συγγραφέα του).
Ο Ερντογάν κατόρθωσε – μετά τον αφανισμό των κατεστημένων κομμάτων της Τουρκίας λόγω του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου το 2002 – να οικοδομήσει μια νέα διαταξική συμμαχία που προσέφερε μια πετυχημένη οικονομική και πολιτική στρατηγική στα πιο δυναμικά τμήματα του τουρκικού κεφαλαίου, συνεγείροντας ταυτόχρονα τις δημοκρατικές ευαισθησίες πλατιών λαϊκών στρωμάτων κατά του παλιού κεμαλικού κατεστημένου και του – ισχυρού ακόμα – Στρατού. Ο Νταβούτογλου υπήρξε ο οργανικός διανοούμενος αυτής της διαδικασίας. Οι επικείμενες εκλογές του Ιούνη στην Τουρκία δεν προβλέπεται να είναι το τέλος της εποχής Ερντογάν, κάθε άλλο. Γι' αυτό και το βιβλίο του Νταβούτογλου κρατάει την επικαιρότητά του και αξίζει την προσοχή μας.
Τιμή 30,43€, 845 σελίδες
Εκδόσεις Προοπτική