Βιβλιοκριτική
Τόνι Κλιφ: Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία - Μια μαρξιστική ανάλυση των σταλινικών καθεστώτων

Εξώφυλλο του τευχους 56

Το βιβλίο του Τόνι Κλιφ "Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία" κυκλοφόρησε πρόσφατα σε τρίτη έκδοση. Είχε εξαντληθεί εδώ και καιρό και γίνεται ξανά διαθέσιμο σε μια κατάλληλη στιγμή. Το κίνημα που αμφισβητεί την καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση τα τελευταία χρόνια, έχει φτάσει στο σημείο που όλο και περισσότερο συζητιέται ότι ο "άλλος κόσμος που είναι εφικτός" είναι ο Σοσιαλισμός. Στο πρόσφατο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ του Καράκας, ο πρόεδρος της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες υποστήριξε ότι το σύνθημα "Σοσιαλισμός ή θάνατος" είναι ξανά επίκαιρο. Και βρήκε μεγάλη ανταπόκριση.

 

Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, ανοίγει ξανά η συζήτηση για το τι είναι ο Σοσιαλισμός και βέβαια, μέσα ο' αυτά τα πλαίσια, ξαναμπαίνει το ερώτημα: τι ήταν ο λεγόμενος "υπαρκτός σοσιαλισμός;" Εχουν περάσει πάνω από 15 χρόνια από τότε που κατέρρευσαν τα καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και η ΕΣΣΔ.

Κι όμως, πολύ λίγα πράγματα έχουν γραφτεί που θα μπορούσαν να φωτίσουν τις απορίες γύρω από την κατάρρευση των σταλινικών καθεστώτων. Οι απολογητές του καπιταλισμού έχουν κάθε λόγο να αποφεύγουν μια τέτοια συζήτηση. Τους αρκεί το απλοϊκό σχήμα ότι ο καπιταλισμός είναι ανώτερο σύστημα και ότι οι καταρρεύσεις του 1989 -91 απλά επιβεβαίωσαν αυτή την ανωτερότητα.

Σήμερα όμως αυτή η χοντροκομμένη προπαγάνδα έχει χάσει την όποια αίγλη είχε κερδίσει στη δεκαετία του '90. Ανοίγει η δυνατότητα για την Αριστερά να προβάλει τις δικές της απαντήσεις. Για μια τέτοια προσπάθεια το βιβλίο του Τόνι Κλιφ παραμένει πολύτιμο. Παρόλο που κοντεύουν 60 χρόνια από τότε που γράφτηκε, διατηρεί την αξία του σα συμβολή ο' αυτή τη συζήτηση σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα.

Ενα πρώτο επίπεδο είναι η στοιχειώδης ενημέρωση για τις αντιδραστικές ανατροπές που έφερε η εδραίωση του σταλινικού καθεστώτος στη Ρωσία στη δεκαετία του 1930. Ενας από τους πιο διαδεδομένους μύθους που κυριαρχούν δεξιά κι αριστερά, είναι ότι ο Στάλιν ήταν ο συνεχιστής του Λένιν και της εργατικής επανάστασης του 1917. Σπάνια μπαίνει το ερώτημα: Τι άλλαξε στη Ρωσία ανάμεσα στην περίοδο του Λένιν και του Στάλιν; Και ακόμα σπανιότερα δίνεται μια ειλικρινής και τεκμηριωμένη απάντηση.

Το πρώτο πράγμα που κάνει ο Κλιφ στο βιβλίο του, είναι να συγκεντρώσει όσο πιο καθαρά γίνεται αυτές τις απαντήσεις. Σήμερα, αυτό μπορεί να μοιάζει εύκολο και αυτονόητο. Αλλά στις συνθήκες που έγραφε ο Κλιφ, λίγο μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν από μόνο του ένα εντυπωσιακό επίτευγμα. Ο Στάλιν ήταν ο θριαμβευτής του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, είχε μόλις επεκτείνει τον "υπαρκτό σοσιαλισμό" στη μισή Ευρώπη και κάθε απόπειρα να στοιχειοθετηθεί κριτική σε βάρος του από αντικαπιταλιστική σκοπιά ήταν από ιδεολογικά "ύποπτη" εως πρακτικά ανέφικτη. Κι όμως, ο Κλιφ καταφέρνει να ξεπεράσει τις δυσκολίες και με την ακρίβεια ενός τίμιου ερευνητή, να φέρει στην επιφάνεια την πτώση της εργατικής τάξης από ό,τι είχε κατακτήσει.

Το πρώτο κεφάλαιο, με τίτλο "Κοινωνικές και Οικονομικές σχέσεις στη σταλινική Ρωσία", χωρίζεται σε 16 ενότητες που δίνουν την αληθινή εικόνα σε όλους τους τομείς: υπάρχει εργατικός έλεγχος στην παραγωγή; Σε τι κατάσταση βρέθηκε ο συνδικαλισμός;'Τι ισχύει για τις γυναίκες; Τι έγινε στην εκπαίδευση; Υπήρχε καταναγκαστική εργασία; Πως αντιμετωπίστηκαν οι αγρότες; Ποια ήταν η σχέση ανάμεσα στη βαριά βιομηχανία και στη λαϊκή κατανάλωση;

Βήμα βήμα ο Κλιφ συγκρίνει με ακαταμάχητα στοιχεία τις συνθήκες της σταλινικής Ρωσίας όχι με κάποιο αφηρημένο σοσιαλιστικό μοντέλο, αλλά με τις συνθήκες που είχαν επικρατήσει μετά την επανάσταση του 1917. Ενα παράδειγμα μόνο αρκεί για να δούμε τη μεθοδικότητα και την ευαισθησία του Κλιφ: Ο Εργατικός Κώδικας του 1922 απαγόρευε την απασχόληση των γυναικών "σε ιδιαίτερα βαρειά και ανθυγιεινή παραγωγή και σε υπόγειες εργασίες". Το 1932 το Επιστημονικό Συμβούλιο του Υπουργείου Εργασίας αποφάνθηκε ότι η εργασία σε υπόγειες στοές (σε ορυχεία του Καυκάσου) δεν περικλείει κινδύνους για τις έγκυες γυναίκες! Ολο το βιβλίο είναι γεμάτο από τέτοια παραδείγματα για την επιστροφή του διευθυντικού δικαιώματος στα εργοστάσια, την αποκατάσταση της ιεραρχίας στο στρατό και την εκπαίδευση, συνολικά για την αντεπαναστατική κατεδάφιση των εργατικών κατακτήσεων και την εμπέδωση της νομενκλατούρας σαν κυρίαρχη τάξη. Η συστηματικότητα του Κλιφ και η άριστη γνώση της ρωσικής γλώσσας που του επέτρεπε να βρίσκει στοιχεία από τα επίσημα ντοκουμέντα, κάνουν το βιβλίο εξαιρετικά ζωντανό στην καταγραφή της σταλινικής αντεπανάστασης.

Ωστόσο, δεν πρέπει να μείνει κανείς με την εντύπωση ότι πρόκειται για μια "δημοσιογραφική" εμπειρική καταγραφή. Το βιβλίο ανοίγεται στα πιο δύσκολα θεωρητικά ερωτήματα. Ο ίδιος ο Κλιφ στην εισαγωγή στην αγγλική έκδοση του 1964, συμβουλεύει τον αναγνώστη, αν δεν είναι εξοικειωμένος με τη μαρξιστική θεωρία, να αποφύγει την ανάγνωση του βιβλίου από την αρχή μέχρι το τέλος και να αφήσει τρία κεφάλαια σαν τελευταία: τα κεφάλαια με τους τίτλους "Κοινά στοιχεία και διαφορές του Κρατικού Καπιταλισμού με το Εργατικό Κράτος", "Μια παραπέρα θεώρηση της σταλινικής Κοινωνίας, Οικονομίας και Πολιτικής" και "Η Ρωσική Οικονομία και ο μαρξιστικός νόμος της αξίας".

Μπορεί αυτά να είναι τα πιο δύσκολα κομάτια του βιβλίου, αλλά είναι και αυτά που βοηθούν να προχωρήσουν σε βάθος οι θεωρητικές αναζητήσεις για τα πιο κρίσιμα ερωτήματα.

Ποιο είναι το κριτήριο για να χαρακτηριστεί ένα καθεστώς σοσιαλιστικό; Είναι το όνομα, τα σύμβολα και οι αυτοπροσδιορισμοί του κόμματος που κυβερνάει; Είναι ο κρατικός έλεγχος πάνω στην οικονομία; Η' μήπως αυτά δεν αρκούν και χρειάζεται να σταθούμε σε κάτι πιο καίριο: τον πραγματικό έλεγχο που έχουν οι εργάτες πάνω στην οικονομία, την πολιτική, στην κοινωνική ζωή συνολικά;

Σήμερα, με την ιστορική εμπειρία της Κίνας, είναι πιο εύκολο να διακρίνουμε πόσο ανεπαρκή είναι τα επιφανειακά κριτήρια. Το κόμμα που ελέγχει την εξουσία στο Πεκίνο εξακολουθεί να προβάλεται σαν Κομμουνιστικό, ακόμα και να συμμετέχει σε συναντήσεις "αδελφών κομμάτων" που οργανώνει το ΚΚΕ. Επίσης, παρά τις ιδιωτικοποιήσεις και τα ανοίγματα στις ξένες επενδύσεις, η κινέζικη οικονομία παραμένει ελεγχόμενη από το κράτος. Ποιος όμως πιστεύει πως αυτό που οικοδομείται στην Κίνα είναι σοσιαλισμός; Πίσω από την "κομμουνιστική" επιφάνεια, διακρίνεται αδρά μια ταξική πραγματικότητα, όπου οι Κινέζοι γραφειοκράτες κάνουν κουμάντο, όπως αλλού οι καπιταλιστές, σε μια οικονομική υπερδύναμη, ενώ οι Κινέζοι εργάτες είναι υποχρεωμένοι να δουλεύουν με τις τριτοκοσμικές συνθήκες που επικρατούν στα εργοστάσια των πολυεθνικών στην Ινδονησία ή στο Μεξικό. Είναι εξώφθαλμο ότι δεν αποτελούν την κυρίαρχη τάξη, αλλά μια τάξη υποτελή, που υφίσταται την εκμετάλλευση όπως παντού στον καπιταλισμό.

Ο Κλιφ είχε τη διορατικότητα και το θεωρητικό υπόβαθρο να δει την ίδια πραγματικότητα στη Ρωσία του Στάλιν. "Μπορεί ένα κράτος που δεν ελέγχεται από τους εργάτες να είναι ένα εργατικό κράτος;" ρωτάει ο Κλιφ στο κεφάλαιο όπου καταπιάνεται με την άποψη του Τρότσκι. Και απαντάει με έμφαση ότι αν δεχτούμε ένα τέτοιο σχήμα, τότε πρέπει να ξεχάσουμε τον Μαρξ, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και όλες τις διακηρύξεις ότι η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας.

Στη Ρωσία του 1917 έγινε μια γνήσια εργατική επανάσταση που ονομάστηκε σοσιαλιστική γιατί πάνω στα ερείπια του τσαρικού καθεστώτος εγκαθιδρύθηκε η εργατική δημοκρατία των σοβιέτ. Οταν, ύστερα από έναν ανελέητο εμφύλιο, η νεαρή τότε σοβιετική δημοκρατία βρέθηκε όρθια αλλά ματωμένη, με την εργατική τάξη να γλείφει τις πληγές της μακριά από την άμεση συμμετοχή στους δικούς της δημοκρατικούς θεσμούς, ο ίδιος ο Λένιν μίλησε για γραφειοκρατικές παραμορφώσεις στο νέο εργατικό κράτος. Δέκα χρόνια αργότερα, οι παραμορφώσεις πήραν άλλη ποιότητα. Οι ανατροπές του Στάλιν, έκαναν τη γραφειοκρατία άρχουσα τάξη και γκρέμισαν τους εργάτες στη θέση μιας τάξης εξατομικοποιημένης, κυριαρχούμενης και αλλοτριωμένης. Κανένας εξωραϊσμός δεν επιτρέπεται να βαφτίζει μια τέτοια κατάσταση "σοσιαλιστική".

Η ανάλυση του Κλιφ επιβεβαιώθηκε καθώς από τα σπλάχνα της γραφειοκρατίας βγήκαν οι Γιέλτσιν και οι Πούτιν, η ζωντανή συνέχεια της τάξης που κυβερνούσε και κυβερνάει στη Ρωσία. Γιατί όμως η γραφειοκρατία ήταν καπιταλιστική, ακόμα και όταν κανένας γραφειοκράτης δε μπορούσε ν' αρπάξει ολόκληρα κομάτια της οικονομίας σαν ατομική του ιδιοκτησία όπως γίνεται σήμερα; Πού στηρίχτηκε ο Κλιφ για να εντοπίσει αυτή τη δυναμική που έκανε τη νομενκλατούρα να λειτουργεί σα συλλογικός καπιταλιστής;

Λειτουργία

Για να απαντήσουμε ο' αυτό το ερώτημα, χρειάζεται να πάμε πίσω στην ίδια τη λειτουργία του καπιταλισμού. Τι είναι αυτό που επιβάλει στους καπιταλιστές να λειτουργούν σαν καπιταλιστές; Είναι τα ατομικά χαρακτηριστικά τους, η απληστία και η μεγαλομανία τους; Πώς επιβάλεται ο νόμος της αξίας που καθιερώνει μια σκληρή πειθαρχία στο κυνήγι του κέρδους και της συσσώρευσης;

Ο Μαρξ εντοπίζει στον ανταγωνισμό το μηχανισμό του συστήματος που κάνει το κάθε επιμέρους κεφάλαιο να θεοποιεί τη συσσώρευση. Ο κάθε καπιταλιστής δεν μπορεί να υπάρχει απομονωμένος και να πλουτίζει αποσπώντας κατευθείαν την υπεραξία των εργατών που εκμεταλλεύεται. Είναι αναγκασμένος να βγει στην αγορά και να αποσπάσει ένα μερίδιο από τα κέρδη σε ανταγωνισμό με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις, ανάλογα με το μέγεθος και την οικονομική του δύναμη. Καμιά επιχείρηση δε μπορεί να επαναπαυθεί, όλες είναι υποχρεωμένες να κυνηγάνε τη συσσώρευση για τη συσσώρευση για να μεγαλώσουν απέναντι στους ανταγωνιστές τους.

Αυτός ο ανταγωνισμός είναι ανελέητος και δε διεξάγεται μονό με "πόλεμο τιμών στην ελεύθερη αγορά". Η ίδια η γιγάντωση των επιχειρήσεων, η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, οδηγεί σε άλλες μορφές ανταγωνισμού και φτάνει στο στρατιωτικό ανταγωνισμό ανάμεσα σε ολόκληρα κράτη που υποστηρίζουν τους εθνικούς "πρωταθλητές" της δικής τους οικονομίας. Οι επιχειρήσεις, οι εθνικές οικονομίες και τα κράτη με το μεγαλύτερο μέγεθος και την υψηλότερη παραγωγικότητα, αναδεικνύονται νικητές ο' αυτόν τον αγώνα δρόμου.

Αυτή η μαρξιστική ανάλυση επέτρεψε στον Κλιφ να δει ότι ακόμα και μια χώρα με πλήρως κρατικοποιημένη οικονομία δεν έχει ξεφύγει από τις πιέσεις του νόμου της αξίας. Η σταλινική νομενκλατούρα δεν ήταν μια άρχουσα τάξη που μπορούσε να αυτοπροσδιοριστεί σαν "μη -καπιταλιστική", επειδή είχε πάρει την εξουσία σε μια χώρα όπου η επανάσταση του 1917 είχε ξηλώσει την παλιά τάξη των καπιταλιστών. Ο ανταγωνισμός με τους καπιταλισμούς της Δύσης και ιδιαίτερα ο στρατιωτικός ανταγωνισμός, της επέβαλε καπιταλιστικά χαρακτηριστικά. Κυβερνούσε έναν κρατικό καπιταλισμό, έδινε προτεραιότητα στη συσσώρευση, στη βαρειά και μάλιστα στην πολεμική βιομηχανία και κρατούσε τη λαϊκή κατανάλωση στα όρια της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, έτσι όπως ιστορικά τα καθόριζαν οι ανάγκες της παραγωγικότητας της εργασίας: χαμηλά στη δεκαετία του '30, ανεβασμένα στη δεκαετία του '60, σε κρίση στη δεκαετία του '80.

Πρόσφατα, το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, έδωσε την άδεια στη Σύγχρονη Εποχή να εκδώσει ένα βιβλίο με τίτλο: "Συζήτηση για θέματα πολιτικής οικονομίας στα τέλη της Πρώτης Δεκαετίας της Σοσιαλιστικής Οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ". Εκεί υπάρχουν κάποια κείμενα σοβιετικών οικονομολόγων της δεκαετίας του '20 που θίγουν το ζήτημα του νόμου της αξίας. Η συζήτηση κλείνει απότομα, καθώς η σταλινική ορθοδοξία τους επιπλήττει ότι έχασαν από τα μάτια τους την προτεραιότητα της πολεμικής ενάντια στις απόψεις του Τρότσκι και του Μπουχάριν.

Ευτυχώς ο Κλιφ δε χρειάστηκε να περιμένει 80 χρόνια και την άδεια του Πολιτικού Γραφείου. Αναφέρει τον Λάπιντους, τον Οστροβιτιάνοφ και τον Λεόντιεφ για να δείξει ότι τότε ήταν αποδεκτή η άποψη ότι ο νόμος της αξίας θα πάψει να ισχύει όταν περάσουμε σε μια σοσιαλιστική κοινωνία. Τότε θα πάψει να καθορίζεται το τι και πόσο θα παράγουμε από τις τυφλές πιέσεις του ανταγωνισμού και της παραγωγής εμπορευμάτων. Γιατί θα απελευθερωθεί η συλλογική θέληση των ίδιων των παραγωγών.

Ο Στάλιν όμως δεν είχε την ίδια γνώμη. Το 1943, γράφει ο Κλιφ, η σταλινική ορθοδοξία αποφάνθηκε ότι ο νόμος της αξίας θα συνεχίσει να ισχύει σε μια σοσιαλιστική κοινωνία. Και έτσι, με μια μονοκοντυλιά, "ξεπεράστηκαν" οι αντιφάσεις ανάμεσα στο "σοσιαλιστικό" χαρακτήρα της σταλινικής Ρωσίας και την κρατικοκαπιταλιστική πραγματικότητα.

Μπορεί αυτά να είναι πράγματι βαθειά νερά για πολλούς ακτιβιστές που ζουν την αμεσότητα της δράσης του νέου κινήματος. Αλλά αξίζει τον κόπο μια βουτιά στο βιβλίο του Κλιφ. Βγαίνει κανείς πολύ πιο καθαρός για το σύστημα που έχουμε ν' ανατρέψουμε και για το νέο κόσμο που έχουμε να χτίσουμε στη θέση του.

Τιμή: 15 ευρώ

322 σελίδες

Εκδόσεις: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο