Εξώφυλλο του τευχους 56
Το βιβλίο του καθηγητή Ιστορίας Γιώργου Μαργαρίτη «Ανεπιθύμητοι Συμπατριώτες - Τσάμηδες, Εβραίοι -Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας», από τις εκδόσεις Προσκήνιο, είναι μια καλοδεχούμενη συμβολή. Αν σκεφτεί κανείς μόνο την πρόσφατη υστερία με αφορμή την επίσκεψη Παπούλια στην Αλβανία και την συγκέντρωση των Τσάμηδων, καταλαβαίνει γιατί ήταν απαραίτητο ένα τέτοιο βιβλίο. Ο Μαργαρίτης τραβάει το πέπλο της σιωπής που καλύπτει την καταστροφή «δύο από τις αρχαιότερες και τοπικά εξαιρετικά σημαντικές μειονότητες του σύγχρονου ελληνικού κράτους», των 50.000 Εβραίων που εξοντώθηκαν από τους ναζί και των 20.000-25.000 Αλβανών Μουσουλμάνων (Τσάμηδων) που δολοφονήθηκαν ή εκδιώχτηκαν μαζικά από την Θεσπρωτία.
Το κεφάλαιο για τους Τσάμηδες (το τελευταίο στη σειρά) είναι μια εξαιρετική ιστορική αναδρομή. Οι Τσάμηδες ήταν εκείνοι οι μουσουλμάνοι που μετά το 1922 δεν αντηλλάγησαν με χριστιανικούς πληθυσμούς, σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάννης, γιατί κρίθηκαν Αλβανοί στην εθνική συνείδηση. Ωστόσο, οι περιουσίες τους, ιδίως τα εύφορα γαιοκτήματά τους, έγιναν μήλον της έριδος με τους χριστιανούς πρόσφυγες που κατέφθασαν από την Μικρά Ασία.
Οι ανταγωνισμοί αυτοί, σε συνδυασμό με τις προσπάθειες του ελληνικού κράτους να «ομοιογενοποιηθεί» η ελληνική επικράτεια, ξέσπασαν εκρηκτικά στην δεκαετία του '40. Μάλιστα, οι τοπικοί ανταγωνισμοί έγιναν πιο σύνθετοι, καθώς κομμάτι των Τσάμηδων αναζήτησε προστασία από την εθνική καταπίεση στην φασιστική Ιταλία (το αλβανικό κράτος θεωρήθηκε εξαιρετικά αδύναμο) και οι φασίστες χρησιμοποίησαν και εξόπλισαν μέρος της μειονότητας, για να ενδυναμώσουν την Κατοχή. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύτηκαν οι δεξιές αντιστασιακές ομάδες του ΕΔΕΣ για να προβούν σε γενικευμένη «εθνοκάθαρση» της περιοχής, με σημαντικότερες τις σφαγές το καλοκαίρι του '44 στην Παραμυθιά και το Φιλιάτι. Η δύναμη ή η αδυναμία του ΕΑΜ κόστιζε ακριβά.
Όπου ο ΕΑΑΣ ήταν ισχυρότερος, έδινε διέξοδο στους Τσάμηδες να προστατευτούν, εντασσόμενοι στις τάξεις του: το ΙΥ/15 Τάγμα του ΕΑΑΣ ήταν μικτό σώμα Ελλήνων και Τσάμηδων. Όμως, η συνολική αδυναμία του ΕΑΑΣ στην περιοχή τον περιόρισε στο να βοηθήσει βασικά τους εξαθλιωμένους Τσάμηδες να περάσουν τα αλβανικά σύνορα, με την συνδρομή και του εκεί αντάρτικου. Το ζήτημα των περιουσιών των χιλιάδων αυτών ανθρώπων που ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους, θεωρήθηκε από τις μετέπειτα ελληνικές κυβερνήσεις απλώς ως «ανύπαρκτο».
Αλλά το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στους Εβραίους. Και δικαίως. Είναι σωστή η επισήμανση του Μαργαρίτη ότι γύρω από την εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων υπάρχει μια λήθη. Κι όμως, το μέγεθος του εγκλήματος που διαπράχτηκε κατά την ναζιστική κατοχή είναι συγκλονιστικό. Περίπου 50.000-60.000 Εβραίοι σε σύνολο μιας κοινότητας 70.000 εξολοθρεύτηκαν. Η μεγάλη τους πλειοψηφία ανήκε στην εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Δεκάδες χιλιάδες από αυτούς φορτώθηκαν σε τρένα, μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξοντώθηκαν με βιομηχανικούς ρυθμούς κατά την καταναγκαστική εργασία ή στα κρεματόρια.
Να θυμηθούμε κάποιες ημερομηνίες: τον Ιούλη του 1942, οι Εβραίοι συγκεντρώνονται στην Πλ. Ελευθερίας της θεσσαλονίκης. Είναι η πρώτη προειδοποίηση για το τι θα ακολουθήσει. Το Νοέμβρη, καταστρέφονται τα νεκροταφεία τους. Το Φλεβάρη του '43, περιορίζονται σε γκέτο και αναγκάζονται να φορέσουν το κίτρινο διακριτικό αστέρι. Και το Μάρτη του '43 ξεκινά η διαδικασία εκτόπισης και εξόντωσης τους. Την άνοιξη του '44, όταν πια οι Ναζί μεθοδεύουν την «Τελική Λύση» του εβραϊκού ζητήματος, βάζουν στο στόχαστρο τους 1.000 Εβραίους του Βόλου, τους 2.000 της Κέρκυρας, τους 2.000 των Ιωαννίνων, καθώς και τους Εβραίους της Αθήνας, της Ζακύνθου, της Χαλκίδας και μικρότερες κοινότητες. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ιδίως εκεί που τα δίκτυα της Αντίστασης είναι αδύνατα, οι Εβραίοι αφανίζονται. Τα στοιχεία του Μαργαρίτη είναι μια χρήσιμη υπενθύμιση σε ιστορικούς τύπου Ίρβινγκ, που θέλουν να ξαναγράψουν την ιστορία και να αρνηθούν την φρίκη του Ολοκαυτώματος.
Για τον συγγραφέα, η ναζιστική πολιτική της «Τελικής Λύσης» διασταυρωνόταν με - και νομιμοποιούσε - τον ντόπιο αντισημιτισμό, τις αυθαιρεσίες και το πλιάτσικο σε βάρος των Εβραίων, κυρίως από την πλευρά συνεργατών της Κατοχής και διάφορων χριστεπώνυμων παραγόντων. Η Εκκλησία, παρότι σημαντικός θεσμικός παράγοντας, τηρούσε γραμμή ουδετερότητας απέναντι στο ζήτημα του αντισημιτισμού (εδώ ο συγγραφέας κάνει μια εκτενέστερη ιστορική αναδρομή από την επανάσταση του 1821 μέχρι το 1944).
Η σημαντικότερη παρέμβαση, αυτή του Δαμασκηνού το 1943, στις κατοχικές δυνάμεις και την κυβέρνηση Λογοθετόπουλου ενάντια στις πρώτες εκτοπίσεις Εβραίων, ήταν μάλλον άνευρη. Ανταποκρινόταν σίγουρα σε ένα γενικευμένο κλίμα συμπάθειας του πληθυσμού για τους Εβραίους, αλλά δεν προχώρησε σε κάποια ριζοσπαστικότερη κίνηση. Οι λόγοι για τον Μαργαρίτη είναι εύγλωττοι: « Η εξάπλωση της αναταραχής τον ίδιο καιρό, η επέκταση του κινήματος της Αντίστασης και η κομμουνιστική απειλή ήταν σαφώς πιο σημαντικά "εθνικά" θέματα για τους ιθύνοντες της Αθήνας εκείνους τους πρώτους μήνες του 1943».
Ο Μαργαρίτης επισημαίνει την σιωπή που περιβάλλει τα επίσημα κείμενα του ΕΑΜ, όσον αφορά το εβραϊκό ζήτημα. Η διάθεση για βοήθεια στους Εβραίους ήταν υπαρκτή, στην Ελεύθερη Ελλάδα η αναφορά κάποιου πως ήταν διωκόμενος Εβραίος άνοιγε τις πόρτες. Όμως η σωτηρία τους δεν υπήρξε καίρια υπόθεση του αντιστασιακού κινήματος, λέει ο Γ.Μ.: απόδειξη τα λίγα ονόματα ΕΛΑΣιτών Εβραίων που βρίσκουμε στα αρχεία, η απουσία σχετικών αναφορών, κλπ. Μία εξήγηση που δίνει ο συγγραφέας είναι ο υπόρρητος αντισημιτισμός της ελληνικής κοινωνίας που δεν της επέτρεψε να δει το ζήτημα των Εβραίων σαν «εθνικό», σαν δικό της.
Όμως υπήρξε μια πραγματική μάχη γύρω από τους Εβραίους στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Και στη μάχη αυτή, η διαφοροποίηση δεν ήταν ιδεολογική, αλλά ταξική. Στη θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου, όταν οι Έλληνες αστοί χρηματοδοτούσαν τα λεωφορεία που θα μετέφεραν τους φασίστες της αντισημιτικής ΕΕΕ στην φιέστα τους στην Αθήνα, χιλιάδες εργάτες ανταποκρίνονταν στο κάλεσμα του Εργατικού Κέντρου της πόλης και τρέχανε να προστατεύσουν την εβραϊκή κοινότητα από τα πογκρόμ. Γι' αυτό θα έχει πολύ ενδιαφέρον η διερεύνηση της σχέσης της Αριστεράς με την εβραϊκή κοινότητα, καθώς και η σχέση της τελευταίας με το μαζικό αντιστασιακό κίνημα των πόλεων, θέματα που είναι ακόμα ελάχιστα ερευνημένα. Τα ερωτήματα που θέτει ο Μαργαρίτης στο βιβλίο του μπορούν να αποτελέσουν γόνιμες αφετηρίες.
Η αλήθεια είναι ότι η Αριστερά και η Αντίσταση δεν κατάφεραν να προστατεύσουν τους Εβραίους, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και πανευρωπαϊκά. Όπως εξελίσσονταν τα πράγματα, η σωτηρία ή μη των Εβραίων πήγαινε χέρι-χέρι με την νίκη ή την ήττα της Αριστεράς τη δεκαετία του '30 και των κινημάτων της Αντίστασης το '40 (και λέμε των κινημάτων, γιατί ακόμα και τα κράτη του «αντιφασιστικού στρατοπέδου» έδειξαν πολλές φορές την απόλυτη αδιαφορία τους για τη σωτηρία των Εβραίων). Αλλά οι ηγεσίες της Αριστεράς δεν αξιοποίησαν ποτέ αυτή τη δυναμική. Η πιο συγκλονιστική συνέπεια αυτής της ήττας υπήρξε το Ολοκαύτωμα. Η ιστορική μνήμη είναι απαραίτητη, για να μην επιτρέψουμε να επαναληφθεί τέτοια φρίκη ποτέ ξανά.
Τιμή: 14.50 ευρώ
220 σελίδες
Εκδόσεις: Βιβλιόραμα