Άρθρο
Βιβλιοκριτική: JARED DIAMOND Kατάρρευση. Πως οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν

Εξώφυλλο του βιβλίου

Oταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι έφτασαν στο νησί του Πάσχα, ένα απομακρυσμένο νησάκι στον Ειρηνικό Ωκεανό, ήρθαν αντιμέτωποι μ΄ ένα μεγάλο μυστήριο. Διάσπαρτα στο νησί υπήρχαν εκατοντάδες πέτρινα αγάλματα, ύψους 4,5 με 6 μέτρα και βάρους από 10 έως 270 τόνους. Η οργάνωση της λάξευσης, της μεταφοράς και της ανέγερσης αυτών των αγαλμάτων απαιτούσε μια σύνθετη και πολυπληθή κοινωνία σ΄ ένα περιβάλλον αρκετά πλούσιο για να τη στηρίξει. Το νησί όμως κατοικούταν από μερικές χιλιάδες κατοίκους και δεν είχε ούτε ένα δέντρο, ενώ για τη μεταφορά αυτών των αγαλμάτων θα ήταν οπωσδήποτε απαραίτητη βαριά ξυλεία και δυνατά σχοινιά από μεγάλα δέντρα. Τους επόμενους δυόμιση αιώνες δόθηκαν ποικίλες ερμηνείες σε αυτό το μυστήριο, από αυτούς που δεν πίστευαν ότι οι «απλοί άγριοι» Πολυνήσιοι μπορούσαν να στήσουν τέτοια αγάλματα. Ερμηνείες που συνδέουν αυτά τα αγάλματα με τους Ίνκας, τους αρχαίους Αιγύπτιους ή ακόμα και εξωγήινους. Η εξήγηση που δίνει η επιστήμη είναι όμως πιο συναρπαστική.

Το νησί όταν το αποίκησαν οι Πολυνήσιοι ήταν σκεπασμένο από δάσος και είχε άφθονες πηγές τροφής. Αναπτύχθηκε μία αγροτική οικονομία που ήταν βασισμένη στην εντατική γεωργία, στο ψάρεμα και το κυνήγι. Σχηματίστηκε μια θρησκευτική ελίτ, που υποστήριζε ότι συγγένευε με τους θεούς και ενίσχυε την ιδεολογία της με το στήσιμο των τεράστιων αγαλμάτων, για τα οποία εργάζονταν εκατοντάδες άνθρωποι. Το φυσικό περιβάλλον μπόρεσε να στηρίξει το πληθυσμό και τη ματαιοδοξία των αρχηγών για όλο και μεγαλύτερα μνημεία, για 600 με 700 χρόνια. Όμως σταδιακά το δάσος αποψιλώθηκε εντελώς και η αποδάσωση έφερε τη διάβρωση του εδάφους. Ο λιμός σκότωσε τους περισσότερους κατοίκους του νησιού. Οι απλοί άνθρωποι εξεγέρθηκαν ενάντια στην εξουσία των ιερέων, και η σύνθετη κοινωνία του νησιού κατέρρευσε στον εμφύλιο πόλεμο. Οι εναπομείναντες κάτοικοι γκρέμισαν από τα βάθρα τους τα αγάλματα, που για να στηθούν είχε θυσιαστεί το μεγαλύτερο κομμάτι του δάσους.

Αυτό είναι ένα κλασικό παράδειγμα περιβαλλοντικής κατάρρευσης μιας κοινωνίας: Αύξηση του πληθυσμού, εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής, περιβαλλοντικές καταστροφές (αποδάσωση και καταστροφή ενδιαιτημάτων, προβλήματα εδάφους, υπερθυρία, υπεραλίευση), έλλειψη τροφίμων, λιμός, πόλεμοι ανάμεσα σε πολλούς ανθρώπους που αγωνίζονται για λίγους πόρους, μείωση του πληθυσμού και τελικά μείωση της οικονομικής και πολιτιστικής συνθετότητας της κοινωνίας.

Ο Jared Diamond αναπλάθει σ’ αυτό το βιβλίο την ιστορία αρχαίων κοινωνιών που κατέρρευσαν μετά από μια περιβαλλοντική καταστροφή (μεταξύ άλλων στο νησί του Πάσχα, των Μάγιας, των Ανασάζι στην Βόρεια Αμερική, της Γροιλανδίας των Βίκινγκς) αλλά και τα αντίθετα παραδείγματα κοινωνιών που αντιμετώπισαν τα περιβαλλοντικά προβλήματα και επιβίωσαν (όπως στη Νέα Γουινέα, στην Ισλανδία των Βίκινγκς). Στη συνέχεια περνάει στα περιβαλλοντικά προβλήματα του σήμερα και δείχνει πως επιρρηάζουν τη ζωή των σύγχρονων κοινωνιών (στην Κίνα, την Αφρική, τις ΗΠΑ, την Αυστραλία)

Έτσι το βιβλίο μας παίρνει σ’ ένα συναρπαστικό ταξίδι από τη μία γωνιά της γης στην άλλη και μας διδάσκει άγνωστες πλευρές της ανθρώπινης ιστορίας. Το άλλο δυνατό του στοιχείο είναι η επιστημονική τεκμηρίωση των συμπερασμάτων. Ειδικά όταν μιλάμε για κοινωνίες που δεν έχουν αφήσει γραπτά μνημεία (όπως η νήσος του Πάσχα) η εξήγηση των επιστημονικών μεθόδων που χρησιμοποιήθηκαν για να ανακαλύψουμε από την εξαφανισμένη πλέον πανίδα και χλωρίδα του τόπου μέχρι τις πολιτισμικές συνήθειες είναι εντυπωσιακή.

Αλλά το βασικότερο προτέρημα του βιβλίου είναι ότι μας προβληματίζει για τα περιβαλλοντικά προβλήματα του σήμερα. Συνθέτει ένα διάλογο ανάμεσα στις διάφορες απόψεις και κάνει τον αναγνώστη να προβληματίζεται και να συμμετέχει. Κάθε ιστορία του παρελθόντος τη συγκρίνει με το παρόν δείχνοντας ότι όσο ανεπτυγμένος και εύπορος να είναι ένας πολιτισμός μπορεί να καταρρεύσει. Και στην εποχή της παγκοσμιοποίησης τα αποτελέσματα μιας περιβαλλοντικής κατάρρευσης δεν περιορίζονται στα όρια μιας χώρας, αλλά επηρεάζουν ολόκληρες ηπείρους ή και όλο τον πλανήτη.

Ο Diamond αναφέρει σαν ένα βασικό παράγοντα μιας ενδεχόμενης κατάρρευσης τον τρόπο που θα αντιδράσει η κοινωνία στα περιβαλλοντικά της προβλήματα. Το πόσο οι κοινωνικοί ή θρησκευτικοί παράγοντες θα επιτρέψουν να αλλάξει ριζικά ο τρόπος παραγωγής έτσι ώστε να αποφευχθεί η καταστροφή. Τις αποφάσεις αυτές δεν τις παίρνει συλλογικά η κοινωνία, αλλά η άρχουσα τάξη. Μία άρχουσα τάξη που αντιτίθεται στις αλλαγές, γιατί μπορεί να πλήξουν τα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα της.

«Με τον ίδιο τρόπο που οι αρχηγοί στο Νησί του Πάσχα έστηναν όλο και μεγαλύτερα αγάλματα, και η ελίτ των Ανασάζι δώριζε στον εαυτό της περιδέραια με 2.000 χάντρες από τιρκουάζ, έτσι και οι βασιλείς των Μάγια προσπαθούσαν να ξεπεράσουν ο ένας τον άλλο με όλο και πιο εντυπωσιακούς ναούς, καλυμμένους με όλο και παχύτερες επιστρώσεις- πράγμα που θυμίζει τη φανταχτερή και σπάταλη ζωή των σύγχρονων στελεχών επιχειρήσεων των ΗΠΑ. Η παθητικότητα των αρχηγών του Πάσχα και των βασιλέων των Μάγια μπροστά στις πραγματικές μεγάλες απειλές για τις κοινωνίες τους συμπληρώνει τον κατάλογο των ανησυχητικών αναλογιών».

Οι αποφάσεις στον καπιταλισμό λαμβάνονται με γνώμονα τη μεγιστοποίηση των κερδών των επιχειρήσεων. Οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις αρνούνται να πάρουν μέτρα για να πάψουν να καταστρέφουν το περιβάλλον, γιατί αυτό θα τους αυξήσει το κόστος και θα βρεθούν πιο αδύναμοι στον ανταγωνισμό της αγοράς. Για να λυθούν τα οξυμμένα περιβαλλοντικά προβλήματα χρειάζεται να χτίσουμε μια κοινωνία που θα βάλει σαν προτεραιότητα τις ανάγκες των ανθρώπων. Η πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ για το φαινόμενο του θερμοκηπίου δείχνει ότι για να σώσουμε τον πλανήτη αυτή η ανάγκη είναι επιτακτική.

Όμως ο Diamond δεν είναι μαρξιστής και δεν πιστεύει στην επαναστατική ανατροπή της κοινωνίας. Βλέπει το ζήτημα ανάμεσα σε «καλούς» και «κακούς» αρχηγούς. Ανάμεσα σε ανεύθυνους και σε «περιβαλλοντικά υπεύθυνους» ηγέτες. Και αυτό που προτείνει τελικά είναι ένα κίνημα καταναλωτών που θα βάζει πιέσεις στις επιχειρήσεις να γίνουν περιβαλλοντικά υπεύθυνες. Και αυτή η ιδεαλιστική αντιμετώπιση δεν είναι η μόνη διαφωνία που έχει ένας μαρξιστής με το συγγραφέα.  Αλλά εν τέλει η «Κατάρρευση» είναι ένα συναρπαστικό και χρήσιμο βιβλίο.

Τιμή: 39.71 ευρώ

698 σελίδες

Εκδόσεις: Kάτοπτρο