Άρθρο
H κρίση του Ευρώ

Μαρία Καστίγιο και Ρίτσαρντ Μπόιντ Μπάρετ

Ο Μάριο Ντράγκι αγόρασε λίγο χρόνο για τις κυβερνήσεις της ΕΕ προσφέροντας 1 τρις στις τράπεζες. Αλλά η κρίση δεν σταματάει, υποστηρίζει ο Σωτήρης Κοντογιάννης.

 Η απονομή του Νόμπελ Ειρήνης στην Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν για τους περισσότερους μια προκλητική έκπληξη. Δεν θα έπρεπε: η Ευρωπαϊκή Ένωση κέρδισε, κυριολεκτικά με το σπαθί της το βραβείο. Όπως ακριβώς και όλα τα υπόλοιπα καθάρματα που έχει κατά καιρούς βραβεύσει η Νορβηγική επιτροπή: ο Χένρι Κίσιντζερ, ο υπουργός Εξωτερικών του Προέδρου Νίξον, που ήταν υπεύθυνος σε μεγάλο βαθμό για το μακελειό στο Βιετνάμ τιμήθηκε το 1973 με το Νόμπελ Ειρήνης “για την επίτευξη ειρήνης στο Βιετνάμ”. Το 1993 το βραβείο πήρε ο Φρεντερίκ Ντε Κλερκ, ο πρόεδρος του ρατσιστικού καθεστώτος της Νότιας Αφρικής “για την συνεισφορά του στον ειρηνικό τερματισμό του απαρτχάιντ και την θεμελίωση μιας νέας δημοκρατικής Νότιας Αφρικής”. Ένα χρόνο αργότερα το Νόμπελ ειρήνης πήγε στον Γιτζάκ Ράμπιν και τον Σίμον Πέρες, τους σιωνιστές χασάπηδες των Παλαιστινίων “για τον ρόλο τους στις ειρηνευτικές συνομιλίες ανάμεσα σε Ισραηλινούς και Παλαιστινίους”. Στις λίστες με τους κατά καιρούς υποψηφίους φιγουράρουν ανάμεσα στα άλλα και τα ονόματα του Αδόλφου Χίτλερ και του Μπενίτο Μουσολίνι.

Το Νόμπελ Ειρήνης, όμως, φέτος δεν είχε σαν στόχο να βραβεύσει την Ευρωπαϊκή Ένωση για “την προώθηση της ειρήνης και της συμφιλίωσης, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων” – όπως έγραφε η ανακοίνωση της επιτροπής. Ο στόχος της ήταν να την στηρίξει. Η Ευρωπαϊκή Ένωση κλυδωνίζεται σήμερα επικίνδυνα, σε όλα τα επίπεδα – οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά.

Οικονομία: ομαλοποίηση;

Από πρώτη ματιά, η Ευρωζώνη και η Ευρωπαϊκή Ένωση συνολικά δείχνουν σήμερα μια πολύ διαφορετική εικόνα από αυτήν που έδειχναν μερικούς μήνες πριν. Τα επιτόκια των χωρών του Ευρωπαϊκού νότου, που στις αρχές του καλοκαιριού χτυπούσαν 6 και 7%, επέστρεψαν στα τέλη του Οκτώβρη σε πιο φυσιολογικά επίπεδα. Ακόμα και τα ελληνικά spread, που ένα μήνα μετά το (ολοκληρωτικά αποτυχημένο) “κούρεμα” ξεπέρασαν το 35%, υποχώρησαν τον Οκτώβρη στο 16%.

Στα κυβερνητικά επιτελεία της Ιταλίας και της Ισπανίας κυριαρχεί μια αίσθηση ανακούφισης: αν διατηρηθεί αυτό το κλίμα και οι δυο χώρες θα καταφέρουν, όπως όλα δείχνουν, να αναχρηματοδοτήσουν μέσα στην επόμενη χρονιά τα χρέη τους από τις “αγορές”, χωρίς να χρειαστεί να καταφύγουν στους μηχανισμούς διάσωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την Τρόικα και τα μνημόνια. Και τα σημάδια του πανικού έχουν αρχίσει να υποχωρούν και από το τραπεζικό σύστημα: τα επιτόκια έχουν πέσει και οι τράπεζες έχουν αρχίσει, δειλά, να δανείζουν και πάλι η μία στην άλλη.

Η καταιγίδα μοιάζει να έχει κοπάσει, αλλά η βαρυχειμωνιά – αυτή που είναι υπεύθυνη για τις καταιγίδες – δεν δείχνει στην πραγματικότητα κανένα σημάδι υποχώρησης. Για την ακρίβεια ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει: η παγκόσμια οικονομία έχει μπει, όπως όλα δείχνουν, σε μια νέα φάση ύφεσης. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο υπολογίζει ότι οι παγκόσμιοι ρυθμοί ανάπτυξης θα μειωθούν από το 3.8% πέρσι στο 3.3% φέτος – και θα χρειαστούν δυο χρόνια για να επανέλθουν στα επίπεδα του 2011. Για την Ευρωζώνη, το 2012 θα κλείσει με αρνητικό πρόσημο – το ΑΕΠ θα συρρικνωθεί κατά 0.4%. Η ανάκαμψη που (σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΔΝΤ) θα έρθει το 2013 θα είναι τόσο αναιμική που δεν θα καταφέρει να καλύψει ούτε τις φετινές απώλειες.1 “Μπορεί η Ευρωζώνη να έχει αποφύγει την διάλυση, η οικονομία της όμως συρρικνώνεται με ανησυχητική ταχύτητα”, έγραφε στις 30 Οκτώβρη η Financial Times. “Οι δείκτες διευθυντών προμηθειών έδειξαν την περασμένη βδομάδα ότι η δραστηριότητα του ιδιωτικού τομέα μειώνεται με τους γρηγορότερους ρυθμούς από το 2009, από τα βάθη της παγκόσμιας ύφεσης που ακολούθησε την κατάρρευση της Lehman Brothers”.2

Αυτό που σταμάτησε την καταιγίδα ήταν τα αλλεπάλληλα “πυροσβεστικά” μέτρα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Το πρώτο πυροσβεστικό μέτρο ήταν μια ραγδαία αύξηση της ρευστότητας – δηλαδή η “εκτύπωση” εκατοντάδων δισεκατομμυρίων φρέσκων Ευρώ. Η χρονιά άνοιξε με τις δυο “Πράξεις Μακροπρόθεσμης Αναχρηματοδότησης” (LTRO) με τις οποίες ο Μάριο Ντράγκι, ο διοικητής της ΕΚΤ, τροφοδότησε, με τη μορφή χαμηλότοκων τριετών δανείων, με πάνω από ένα τρισεκατομμύριο Ευρώ το ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα. Και για να εξασφαλίσει ότι οι εμπορικές τράπεζες δεν θα αφήσουν τα χρήματα αυτά παρκαρισμένα στα θησαυροφυλάκια της (όπως έκαναν στην αρχή) κατέβασε τα επιτόκια που προσφέρει η ΕΚΤ για τα κεφάλαια που κατατίθενται σε αυτήν στο μηδέν. Στην συνέχεια η ΕΚΤ μείωσε (για τρίτη φορά μέσα σε 12 μήνες) το βασικό επιτόκιο από το 1% στο 0.75%. Τώρα οι “αγορές” εκτιμούν ότι θα το κατεβάσει ξανά άλλες 25 μονάδες βάσης (δηλαδή 0.25%) κάτω μέσα στο 2012.3

Ύστερα παρέκαμψε τους κανονισμούς που εμπόδιζαν την ΕΚΤ να στηρίζει με ρευστότητα τις τράπεζες της ευρωπαϊκής περιφέρειας. Οι κανονισμοί δίνουν στην ΕΚΤ το δικαίωμα να δέχεται, σαν εγγύηση από τις εμπορικές τράπεζες, μόνο ομόλογα που έχουν χαρακτηριστεί “καλά” από τους οίκους αξιολόγησης. Ο Ντράγκι κατέβασε τα όρια της “υψηλής διαβάθμισης” – μια φορά τον Δεκέμβρη του 2011 και μια δεύτερη τον Ιούνη του 2012. Με τις αλλαγές αυτές ομόλογα που θα χαρακτηρίζονταν σκουπίδια λίγο παλαιότερα, θεωρούνται “καλά” σήμερα. Και ύστερα, τον περασμένο Σεπτέμβρη, κατάργησε ολοκληρωτικά την αξιολόγηση για τα ομόλογα των κρατών που έχουν ενταχθεί “με επιτυχία” στα προγράμματα “εξυγίανσης” της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τους Διεθνούς Νομισματικού Ταμείουiv. Τα μέτρα αυτά επηρέασαν έμμεσα μόνο την Ελλάδα – που παραμένει από τον περασμένο Ιούλη πρακτικά αποκομμένη από την χρηματοδότηση της ΕΚΤ. Αλλά πλημμύρισε κυριολεκτικά με λεφτά όλες τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές τράπεζες – ανάμεσα σε αυτές και τις προβληματικές τράπεζες της Ισπανίας και της Ιταλίας.

Το δεύτερο πυροσβεστικό μέτρο ήταν η ανακοίνωση, τον περασμένο Αύγουστο, των σχεδίων παρέμβασης της ΕΚΤ στις δευτερογενείς αγορές ομολόγων της Ευρωπαϊκής περιφέρειας, “χωρίς όριο” όποτε χρειαστεί. Το πρόγραμμα, που ονομάστηκε “Οριστικές Νομισματικές Συναλλαγές”, συνάντησε αρχικά αντιδράσεις – όχι μόνο από τους συντηρητικούς στη Γερμανία που έτρεξαν να χαρακτηρίσουν τον Ντράγκι “παραχαράκτη” αλλά και από τις ίδιες τις κυβερνήσεις χωρών, σαν την Ισπανία και την Ιταλία, ο Ραχόι και ο Μόντι διαμαρτύρονται γιατί η ΕΚΤ βάζει σαν προϋπόθεση για την αγορά των ομολόγων τους από τις δευτερογενείς αγορές την ένταξή τους στους “μηχανισμούς διάσωσης” της Ευρωπαϊκής Ένωσης – στο μνημόνιο δηλαδή. Μέχρι σήμερα καμία χώρα δεν έχει ζητήσει ακόμα να ενεργοποιηθεί ο μηχανισμός του Ντράγκι. Παρόλα αυτά ο συνδυασμός των βουνών των φρεσκοτυπωμένων Ευρώ από τη μια και της εγγύησης, ουσιαστικά, των ομολόγων της περιφέρειας από την ΕΚΤ έκανε το “θαύμα” του: οι επενδυτές επέστρεψαν στις ευρωπαϊκές αγορές ομολόγων και τα επιτόκια και τα spread προσγειώθηκαν σε “φυσιολογικά” επίπεδα. Το ερώτημα είναι, για πόσο ακόμα;

“Η οξεία φάση της κρίσης έχει, ξεκάθαρα, περάσει”, γράφει ο Βόλφγκανγκ Μύνχαου στην εφημερίδα Financial Times. “Προς το παρόν”. Η ΕΚΤ έδωσε στην Ευρωζώνη ένα δεκανίκι, γράφει το άρθρο. Ένα δεκανίκι μπορεί να βοηθήσει έναν κουτσό να περπατήσει ξανά. Αλλά δεν θα γιατρέψει το πόδι του. Θα συνεχίσει να είναι κουτσός. Ο Μύνχαου κατηγορεί τους ηγέτες της Ευρώπης για “μυωπία”: “Με μη ρεαλιστικές, υπεραισιόδοξες υποθέσεις... μπορείς να κάνεις το χρέος να εξαφανιστεί – στα χαρτιά. Αυτό μπορεί να συνεχίζεται μέχρι να διαψευστούν οι υποθέσεις. Αλλά δεν μπορεί να συνεχίζεται για πάντα”.5

Ευρωπαϊκή μεταρρύθμιση

Αυτό που εμποδίζει, όμως, τους ηγέτες της Ευρώπης να αντιμετωπίσουν την κατάσταση δεν είναι η “μυωπία” αλλά η αδυναμία τους. Το σύστημα δεν είναι απλά και μόνο “κουτσό”: είναι ετοιμοθάνατο. Οι ηγέτες της Ευρώπης αναζητούν απεγνωσμένα κάποια θεραπεία. Αλλά όλες οι προτάσεις που έχουν πέσει μέχρι σήμερα στο τραπέζι έχουν τόσες παρενέργειες που τις κάνουν, ουσιαστικά, μη εφαρμόσιμες. Οι Σύνοδοι Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης καταλήγουν κατά κανόνα σε αδιέξοδο – και συχνά σε ανοιχτούς καυγάδες.

Τον περασμένο Ιούνη η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε, κάτω από την πίεση του Μάριο Μόντι και του Μαριάνο Ραχόι, των πρωθυπουργών της Ιταλίας και της Ισπανίας, να επιτρέψει την ανακεφαλαιοποίηση των προβληματικών τραπεζών απευθείας από τα ταμεία των ευρωπαϊκών μηχανισμών διάσωσης, χωρίς να περάσουν αυτά τα χρήματα από τις κυβερνήσεις των χωρών τους και χωρίς να επιβαρυνθεί το δημόσιο χρέος. Οι εφημερίδες πανηγύριζαν για την “μεγάλη νίκη” που γλύτωσε το ισπανικό δημόσιο χρέος από 100 περίπου δισεκατομμύρια. “Η Ελλάδα”, έγραφαν, “θα πρέπει να κάνει τα πάντα για να ενταχθεί και αυτή στις νέες ρυθμίσεις”. Η Ευρώπη, αλλάζει, έλεγε η κυβέρνηση. Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι λίγο ακόμα υπομονή, μέχρι να επιβιβαστούμε και εμείς στο τρένο της αλλαγής.

Οι πανηγυρισμοί, όμως, αποδείχτηκαν όχι μόνο πρώιμοι αλλά και ολοκληρωτικά αβάσιμοι. Στη Σύνοδο Κορυφής του περασμένου Οκτώβρη η Γερμανία έβαλε οριστικά τέλος στα σχέδια της άμεσης ανακεφαλαιοποίησης του τραπεζικού συστήματος από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας.

Η Σύνοδος έκλεισε με έναν συμβιβασμό ανάμεσα στη Γαλλία και τη Γερμανία. Η Σύνοδος ενέκρινε, μεν την πρόταση, για την δημιουργία μιας Τραπεζικής Ένωσης στην Ευρώπη. Αλλά αυτή η Ένωση δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί μέσα στο 2012. Θα χρειαστεί χρόνια – αν φυσικά πραγματοποιηθεί ποτέ. Και θα είναι υπεύθυνη μόνο για τα προβλήματα που τυχόν θα προκύψουν στις ευρωπαϊκές τράπεζες μετά την δημιουργία του. Τα 100 δις που χρειάζονται οι ισπανικές τράπεζες, με άλλα λόγια, θα πρέπει να τα δώσει η ίδια η Ισπανία. Και το ίδιο ισχύει φυσικά και για τα 50 δις που αναμένεται να πάρουν οι ελληνικές τράπεζες από το νέο μνημόνιο.

Ακόμα χειρότερα, η Σύνοδος Κορυφής έκλεισε με μια ανοιχτή σχεδόν ρήξη ολόκληρης της Ευρωζώνης με τον Ντέιβιντ Κάμερον, τον πρωθυπουργό της Βρετανίας. Το πρώτο στάδιο προς την Τραπεζική Ένωση θα είναι η δημιουργία ενός Ενιαίου Μηχανισμού Επιτήρησης για τις ευρωπαϊκές τράπεζες, που θα διοικείται από την ΕΚΤ. Η Βρετανία, όμως, που δεν συμμετέχει στο Ευρώ είναι κάθετα αντίθετη σε κάθε σχέδιο που θα μπορούσε να βάλει περιορισμούς στις δραστηριότητες του City του Λονδίνου – που έχει καταφέρει να αναδειχθεί στο μεγαλύτερο χρηματοπιστωτικό κέντρο της Ευρώπης. Ο Κάμερον απειλεί ανοιχτά να μπλοκάρει με βέτο τα σχέδια αυτά στην επόμενη σύνοδο κορυφής. Και η Μέρκελ απειλεί, με τη σειρά της, να ακυρώσει ολοκληρωτικά την επόμενη σύνοδο αν το Λονδίνο επιμείνει στις δικές του απειλές. Όπως έγραφε το BBC, “η Βρετανία έμοιαζε όλο και πιο απομονωμένη, έλεγε λίγο μετά τη σύνοδο ο υπουργός για θέματα Ευρώπης της Φινλανδίας Άλεξ Στουμπ. Η σύνοδος έμοιαζε σαν να είναι 26 συν ένα”.6

Οι ανταγωνισμοί αυτοί επιτείνουν το κλίμα της αστάθειας και ρίχνουν λάδι στη φωτιά της πολιτικής κρίσης που απειλεί σήμερα ακόμα και την ίδια τη συνέχεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης έχουν ήδη αρχίσει να σπεκουλάρουν γύρω από αυτό που ονομάζεται Brexit – μια πιθανή αποχώρηση της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση. “Έχουν υπάρξει πολλές κρίσεις στις σχέσεις της Βρετανίας με την ΕΕ μέχρι τώρα”, γράφει στην εφημερίδα Financial Times ο Φίλιπ Στέφενς. “Η σημερινή μοιάζει πολύ διαφορετική. Οι ρυθμίσεις για την τραπεζική επιτήρηση ενδέχεται να αποτελέσουν το πρότυπο για μια νέα αρχιτεκτονική που στην ουσία θα στερεί από τη Βρετανία κάθε δυνατότητα συναπόφασης μέσα στην ενιαία αγορά. Η συνέπεια θα είναι να βρεθεί η Βρετανία σε μια θέση όχι και πολύ διαφορετική από χώρες που βρίσκονται εκτός όπως η Νορβηγία και η Ελβετία – αλλά με την δέσμευση, λόγω των κανόνων, να πληρώνει τις συνδρομές της ενώ θα είναι ανίκανη να καθορίσει ακόμα και το παραμικρό”.7

Πολιτική κρίση

Το αδιέξοδο δεν τορπιλίζει μόνο τις σχέσεις ανάμεσα στους “27”. Τορπιλίζει ταυτόχρονα και την συνοχή των κυβερνήσεων – όχι μόνο στην Αθήνα ή την Λισαβόνα αλλά ακόμα και στην ίδια την καρδιά της Ευρώπης, στο Βερολίνο.

Το 2010 η Μέρκελ πέρασε με άνεση το πακέτο “βοήθειας” μπρος την Ελλάδα από το Γερμανικό κοινοβούλιο. Από τους 332 βουλευτές της “μαύρο-κίτρινης” κυβέρνησης Χριστιανοδημοκρατών-Φιλελευθέρων μόνο έξι σκληροπυρηνικοί αρνήθηκαν να τα ψηφίσουν. Τώρα οι σκληροπυρηνικοί, που δηλώνουν ανοιχτά ότι θα καταψηφίσουν οποιαδήποτε νέα πρόταση “επιμερισμού του χρέους” έχουν φτάσει στους 25. Το γερμανικό κοινοβούλιο έχει 622 έδρες. Το 50% συν ένα απαιτεί 312 ψήφους – και η Μέρκελ δεν τους έχει πια.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η γερμανική κυβέρνηση δεν θα καταφέρει να περάσει τα πακέτα των μέτρων που έρχονται, πχ για την έγκριση του σχεδίου για την τραπεζική ένωση, της βοήθειας προς την Ισπανία ή ενός νέου πακέτου βοήθειας προς την Ελλάδα. “Με τους Σοσιαλδημοκράτες και τους Πράσινους να στηρίζουν τις προσπάθειες διάσωσης, οι πιθανότητες να μπλοκάρει το Μπούντεσταγκ (το γερμανικό κοινοβούλιο) τα μέτρα που θα συμφωνήσουν οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης παραμένουν μηδαμινές”, γράφει ο ρεπόρτερ του πρακτορείο AP από το Βερολίνο.8 “H αυξανόμενη αναγούλα στους κόλπους των Χριστιανοδημοκρατών και των Φιλελευθέρων σημαίνει ότι η Μέρκελ πλησιάζει όλο και πιο πολύ στο σημείο όπου θα στηρίζεται στους αντιπάλους της για την πολιτική της στην Ευρωζώνη. Αυτό απειλεί, στην καλύτερη περίπτωση, να δημιουργήσει μια κρίση εμπιστοσύνης μέσα στη συμμαχία της και να θέσει σε αμφισβήτηση το πολιτικό της κύρος”.

Την ίδια ώρα που οι συμμαχίες στις Βρυξέλλες κλυδωνίζονται από τα αδιέξοδα και τους ανταγωνισμούς και οι κυβερνήσεις θυμίζουν ολοένα και περισσότερο ακροβάτες που προσπαθούν να ισορροπήσουν πάνω σε ένα τεντωμένο σκοινί, οι δρόμοι της Ευρώπης πλημμυρίζουν όλο και πιο συχνά από διαδηλωτές: η Αθήνα ζει πλέον ξανά στον πυρετό των πανεργατικών απεργιών. Η κυβέρνηση του Σαμαρά κατάφερε μόνο με τη βοήθεια του στρατού να αποτρέψει τα περσινά “έκτροπα” στην παρέλαση της 28ης Οκτωβρίου στη Θεσσαλονίκη. Στην Πορτογαλία η κυβέρνηση του Κοέλιο αναγκάστηκε να πάρει – έστω προσωρινά – πίσω τα μέτρα μετά τη μεγάλη διαδήλωση του Σεπτέμβρη. Και οι δρόμοι της Μαδρίτης και της Ρώμης έχουν αρχίσει να μοιάζουν ολοένα και περισσότερο με Αθήνα. Το κλίμα της ανταρσίας έχει φτάσει μέχρι το Λονδίνο: μετά την φοβερή διαδήλωση στις 20 Οκτώβρη έχει ανοίξει μέσα στα συνδικάτα η συζήτηση για μια γενική απεργία: η τελευταία γενική απεργία στη Βρετανία έγινε το 1926.

Η Ευρώπη αλλάζει – για αυτό δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Το ζήτημα είναι προς τα που. Από τη μια μεριά υπάρχει η κρίση που γίνεται ολοένα και πιο επικίνδυνη και απειλητική: η παραγωγή υποχωρεί, τα εργοστάσια κλείνουν, οι εργάτες χάνουν τις δουλειές τους και η φτώχεια παίρνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις. Το 2012 η ανεργία θα σπάσει, με βάσει τις προγνώσεις του ίδιου του ΔΝΤ, όλα τα προηγούμενα ρεκόρ στην Ευρωζώνη. Και θα τα ξανασπάσει το 2013, όπου αναμένεται να φτάσει επίσημα στο 11.5%. Οι άρχουσες τάξεις και οι κυβερνήσεις τους είναι ανίκανες να σταματήσουν αυτόν τον κατήφορο. Βρίσκονται σε απόγνωση και σε σύγχυση, χωρίς σχέδιο και χωρίς προοπτική. Στο μόνο που μπορούν να συμφωνήσουν είναι στην διαιώνιση και την επέκταση της λιτότητας – με την ελπίδα ότι θα μπορέσει να επαναλάβει το “θαύμα” που κατάφερε η λιτότητα της Θάτσερ τη δεκαετία του 1980. Αλλά, όπως είναι γνωστό, η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται.

Στην άλλη πλευρά βρίσκονται οι εργάτες και οι φτωχοί που διαμαρτύρονται, διαδηλώνουν, απεργούν, ξεσηκώνονται, συγκρούονται με τις φασιστικές συμμορίες και την αστυνομία. Όπως έκαναν και οι παππούδες τους στην προηγούμενη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930. Τότε, παρά τις ηρωϊκές αντιστάσεις το κίνημα δεν κατάφερε να νικήσει. Το αποτέλεσμα ήταν να βυθιστεί ο πλανήτης στα μεσάνυχτα της ιστορίας – το αποτέλεσμα ήταν ο Χίτλερ, ο πόλεμος, το Ολοκαύτωμα, η Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Αυτή τη φορά δεν πρέπει να αποτύχουμε.

1. IMF, World Economic Outlook, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/pdf/text.pdf, πίνακας 2.1

2. “Draghi's resolve is ECB's sharpest tool”. Οι δείκτες “διευθυντών προμηθειών” (PMI) υπολογίζονται σε μηνιαία βάση από στοιχεία που παρέχουν τα τμήματα προμηθειών των επιχειρήσεων και αποτυπώνουν, με σχετική ακρίβεια, τις οικονομικές τάσεις.

3. Guardian, 31.10.2012, “Eurozone unemployment hits new high”.

4. Μια εκτενής (αρκετά τεχνική) περιγραφή των μέτρων που πήρε η ΕΚΤ υπάρχει στην εισηγητική έκθεση του Προϋπολογισμού του 2013, Κεφάλαιο 1, Διεθνείς Οικονομικές Εξελίξεις, σελίδες 11-16.

5. Financial Times, 28.10.2012, “Crutches prop up euro, but it's still lame”.

6. BBC News, 18 October 2012, “EU summit: Merkel agenda for euro reform rile France”.

7. Financial Times, 18.10.2012, “Brexit: Europe loses patience with London”.

8. Financial Times, 30.10.2012, “Eurozone woes weigh on Merkel's majority”.