25/09. Διαδήλωση στην Wall Street για το Σχέδ
Θέλουμε να σώσουμε τον καπιταλισμό από τον εαυτό του ή να τον ανατρέψουμε; Aυτή είναι η πραγματική επιλογή, εξηγεί ο Σωτήρης Kοντογιάννης.
Τίποτα δεν μοιάζει ικανό να βγάλει από την τροχιά της ελεύθερης πτώσης την παγκόσμια οικονομία. Στις ΗΠΑ η Γουόλ Στριτ υποδέχτηκε τα 700 δισεκατομμύρια δολάρια του Χανκ Πόλσον με μια μεγάλη πτώση. Μέσα σε ένα μόνο μήνα το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης έχει χάσει το ένα τέταρτο της αξίας του. Τον Οκτώβρη του 2007 ο δείκτης Dow Jones "ακουμπούσε" τις 14.000 μονάδες.1 Τώρα, ένα χρόνο μετά, έχει φτάσει στις 8.500 -και οι περισσότεροι πιστεύουν ότι τα χειρότερα δεν έχουν έρθει ακόμα.
Στην Ευρώπη η εμπιστοσύνη ανάμεσα στις τράπεζες έχει καταρρεύσει -μαζί με μερικούς από τους μεγαλύτερους τραπεζικούς κολοσούς. Οι κυβερνήσεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχουν ανακοινώσει μέχρι σήμερα ότι θα "τρομπάρουν" άμεσα σχεδόν 200 δισεκατομμύρια ευρώ στο τραπεζικό σύστημα ενώ οι διαφόρων ειδών εγγυήσεις που έχουν υποσχεθεί φτάνουν στο ιλλιγιώδες ποσό των 1250 δισεκατομμυρίων ευρώ2. Αποτέλεσμα: μηδέν.
Ο πανικός έχει κυριέψει για τα καλά τους ηγέτες του πλανήτη, που βλέπουν ανήμποροι την κρίση να εξαπλώνεται με γρήγορους ρυθμούς από την σφαίρα της κερδοσκοπίας και των "τοξικών χρεωγράφων" στην "πραγματική οικονομία". Οι "πλανητάρχες" συναντιώνται και ξανασυναντιώνται για να "συντονίσουν τη δράση τους". Και ύστερα από κάθε συνάντηση ανακοινώνουν ξανά και ξανά ότι είναι αποφασισμένοι να κάνουν ότι χρειάζεται για να σταματήσουν την σημερινή καταιγίδα. Αλλά τα μέτρα τους μοιάζουν όλο και πιο πολύ με ασπιρίνες: το μόνο που μπορούν να καταφέρουν είναι να σταματήσουν τον κατήφορο των χρηματιστηρίων για μερικές ώρες ή μερικές μέρες στην καλύτερη περίπτωση. Και ύστερα η πτώση και ο πανικός επιστρέφουν.
Τι φταίει; Πως φτάσαμε εδώ; Θα γυρίσουμε πίσω στις μαύρες μέρες της δεκαετίας του 1930 - στη μαζική ανεργία, την ανέχεια, τις εξώσεις από τα σπίτια, την άνοδο της ακροδεξιάς, τον πόλεμο; Υπάρχει άλλη διέξοδος;
Διαταραγμένη ισοροπία
Η ίδια η προπαγάνδα της άρχουσας τάξης - που όλα τα προηγούμενα χρόνια κόμπαζε ότι οι κρίσεις ανήκουν, χάρη στα "μοντέρνα, δομημένα, οικονομικά εργαλεία" στο παρελθόν - προσπαθεί τώρα να μας πείσει ότι η κρίση οφείλεται στην "ανεξέλεγκτη κερδοσκοπία". Ο Κάρολος Παπούλιας, έκφρασε αυτή τη θεωρία με τον πιο επίσημο τρόπο: "Οι αιτίες της [σημερινής κρίσης]" δήλωσε, "βρίσκονται στην απληστία, στην ιδεολογική αποστασιοποίηση από το τί σημαίνει πραγματική οικονομία, στον διαχωρισμό της ευθύνης από το κέρδος..." 3
Η κερδοσκοπία είναι, προφανώς, δεμένη με την σημερινή κρίση. Οι ειδικοί υπολογίζουν ότι μέσα στους δέκα πρώτους μήνες του 2008 η κρίση έχει “καταπιεί” 25 τρισεκατομμύρια δολάρια!4 Ενα μεγάλο κομμάτι από αυτά ήταν "χάρτινα", ήταν πλούτος που είχε δημιουργηθεί πλασματικά από την ανατίμηση των μετοχών στα χρηματιστήρια και το φούσκωμα της αξίας της γης - ήταν τα προϊόντα της "αποστασιοποίησης από την πραγματική οικονομία" δηλαδή. Ενα μεγάλο μέρος από αυτόν τον εικονικό πλούτο ανταλλάχτηκε με χρήματα ή πραγματικά αγαθά, μολύνοντας με αυτόν τον τρόπο με "τοξικά χρεόγραφα" το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα. Η κερδοσκοπία έκανε την κρίση σίγουρα πιο μεγάλη, πιο βαθειά και πιο άγρια. Αλλά δεν γέννησε την κρίση.
Μια μερίδα οικονομολόγων -ανάμεσά τους και ο Πόλ Κρούγμαν και ο Τζόζεφ Στίγκλιτς- ρίχνουν τις ευθύνες στον Αλαν Γκρίνσπαν, τον πρωην διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ (FED). Ο Γκρίνσπαν ανέβηκε στο τιμόνι της FED τον Αυγουστο του 1987, την εποχή του Ρεήγκαν, και έμεινε σε αυτή τη θέση μέχρι το 2006. Μέσα σε αυτά τα 20 χρόνια τροφοδότησε ξανά και ξανά την αγορά με εκατοντάδες δισεκατομμύρια "φρέσκα" δολάρια. Και όχι μόνο αυτό: το 1996 το αμερικανικό Κονγκρέσο κατάργησε, με την προτροπή του, τα τελευταία του Nόμου Γκλάς-Στίγκαλ5 -ενός πακέτου μέτρων που είχε θεσπιστεί το 1933 ενάντια στην κερδοσκοπία. Τα δισεκατομμύρια του Γκρίνσπαν, λένε οι οικονομολόγοι αυτοί, πυροδότησαν τις φούσκες -της υψηλής τεχνολογίας πρώτα και των ακινήτων ύστερα- που κατέληξαν στη σημερινή κρίση.
Αλλοι, πάλι, ρίχνουν τις ευθύνες στον Μπεν Μπερνάνκε, τον διάδοχο του Γκρίνσπαν και τον Χανκ Πόλσον, τον υπουργό Οικονομικών του Μπους που άφησαν την Lehman Brothers να χρεωκοπήσει. "Ενα κρίσιμο ερώτημα που απασχολεί ακόμα τους παρατηρητές", γράφει η εφημερίδα Financial Times, "είναι γιατί την άφησαν οι ΗΠΑ να καταρρεύσει. Δεν προέβλεψαν οι αξιωματούχοι τις συνέπειες; Η μήπως ήταν αποφασισμένοι να στείλουν ένα μήνυμα -ή ανίκανοι να το εμποδίσουν; Στην Ευρώποι κάποιοι αποδίδουν τις ευθύνες για την απόφαση στην ιδεολογία, ισχυριζόμενοι ότι ο Χανκ Πόλσον αρνήθηκε να προσφέρει βοήθεια για να αποφύγει την κατηγορία ότι ενθαρρύνει την ανάληψη αλόγιστων κινδύνων στελνοντας στους τραπεζίτες το μήνυμα ότι, στο τέλος, θα έρθει έτσι και αλλιώς το κράτος να τους σώσει..." 6
Παρά τις διαφορές που έχουν όλες αυτές οι ερμηνείες μεταξύ τους υπάρχει ένα κοινό σημείο: όλοι συμφωνούν ότι το κακό ξεκίνησε από την διατάραξη της ισοροπίας ανάμεσα στην ελεύθερη αγορά και το κράτος. Την άποψη αυτή υιοθετεί στην πραγματικότητα και το μεγαλύτερο κομμάτι της αριστεράς, που θεωρεί ότι η σημερινή κρίση είναι, στην ουσία, προϊόν της "νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης". "Η κρίση αυτή", γράφει ο Γιάννης Δραγασάκης, βουλευτής του ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ7 "φέρνει στην επιφάνεια παλιές αλλά και νέες αντιθέσεις που γεννήθηκαν... στην πορεία της απορύθμισης και της απελευθέρωσης των αγορών, καθώς και της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.
Υπάρχουν λοιπόν ισχυροί λόγοι να θεωρήσουμε ότι η κρίση που ζούμε... εγγράφεται ήδη στην ιστορία ως η πρώτη μεγάλη κρίση του νεοφιλελευθερισμού..."
Κρίση του καπιταλισμού
Η συζήτηση για τα αίτια της κρίσης δεν είναι ακαδημαϊκή. Η κρίση θα έχει βαθιές και μακρόσυρτες συνέπειες στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Η ανεργία, η ακρίβεια και η ανασφάλεια έχουν ήδη αρχίσει να κάνουν θραύση. Η αύξηση των επιτοκίων στις πιστωτικές κάρτες και τα προσωπικά και στεγαστικά δάνεια απειλεί να καταστρέψει τις ζωές εκατομμυρίων που θα βρεθούν ξαφνικά αντιμέτωποι με δόσεις που δεν μπορούν να πληρώσουν, με κατασχέσεις και εξώσεις από τα σπίτια τους.
Αν η σημερινή κρίση είναι απλά προϊόν της διατάραξης της ισορροπίας ανάμεσα στην ελεύθερη αγορά και την κρατική παρέμβαση η λύση είναι απλή: το μόνο που χρειάζεται είναι μια νέα κυβέρνηση που θα αντιστρέψει τις "υπερβολές" του νεοφιλελευθερισμού και θα ενισχύσει τον ελεγκτικό και ρυθμιστικό ρόλο του κράτους. Το μόνο που χρειάζεται είναι μια προοδευτική κυβέρνηση που θα υλοποιήσει ένα πρόγραμμα σαν αυτό που προτείνει ο ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ -που ξεκινάει από τον έλεγχο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας από το Ευρωκοινοβούλιο και την αλλαγή του Συμφώνου Σταθερότητας της Ευρωπαϊκής Ενωσης και φτάνει μέχρι την πάταξη της φοροδιαφυγής και τη διαφάνεια στις "οφ σορ" εταιρίες.
Οι ρίζες της σημερινής κρίσης, όμως, δεν περιορίζονται ούτε στην κερδοσκοπία, ούτε στα λάθη του Γκρίνσπαν και του Μπερνάνκε, ούτε απλά και μόνο στην πολιτική του νεοφιλελευθερισμού. Οι ρίζες της βρίσκονται στο ίδιο το σύστημα.
Οι οικονομικές κρίσεις έχουν συντροφεύσει τον καπιταλισμό σε όλη του την ιστορία, από τα πρώτα-πρώτα του κιόλας βήματα. Η καταστροφική τους μανία ήταν τόσο μεγάλη που έκανε τον 19ο αιώνα πολλούς οικονομολόγους - ανάμεσά τους τον Ντέιβιντ Ρικάρντο και τον Τόμας Μάλθους - να μιλάνε ακόμα και για κατάρρευση τους συστήματος ή ακόμα και της ίδιας της ανθρωπότητας.
Ο Μαρξ θεωρούσε τις κρίσεις αναπόφευκτες στον καπιταλισμό. Η αιτία πίσω από αυτές τις κρίσεις ήταν η λειτουργία αυτού που ο Μαρξ ονόμαζε "ο νόμος της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους". Οι καπιταλιστές, έλεγε, είναι αναγκασμένοι, λόγο του ανταγωνισμού, να επενδύουν ολοένα και σε περισσότερα και πιο πολύπλοκα μηχανήματα και σε όλο και πιο ακριβές τεχνολογίες. Αλλά αυτές οι επενδύσεις δεν παράγουν κέρδος: η μοναδική πηγή του κέρδους είναι η υπερραξία που αποσπούν από τους εργάτες, το κομμάτι της εργασίας τους που κλέβουν στην διαδικασία της παραγωγής.
Το κερδοφόρο ποσοστό του κεφάλαιου, το ποσοστό που επενδύεται στην "ζωντανή" εργασία, γίνεται ολοένα και μικρότερο. Το αποτέλεσμα είναι η απόδοση του κεφάλαιου να μειώνεται και να μειώνεται -τόσο που φτάνει μια στιγμή όπου οι καπιταλιστές διστάζουν πιά να επενδύσουν. Τότε έρχεται η κρίση: η οικονομία φρενάρει, οι επιχειρήσεις αρχίζουν τις απολύσεις, η ζήτηση για καταναλωτικά προϊόντα μειώνεται πράγμα που έχει σαν συνέπεια ακόμα μεγαλύτερη επιβράδυνση της οικονομίας, νέες απολύσεις, νέα μείωση της κατανάλωσης...
Ο Μαρξ αποκαλούσε αυτόν τον μηχανισμό "νόμο". Οχι τυχαία. Στον καπιταλισμό η τάση του μέσου ποσοστού κέρδους να πέφτει είναι αναπόφευκτη -τόσο αναπόφευκτη όσο είναι και η τάση των σωμάτων να πέφτουν στο πεδίο βαρύτητας. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει από μόνος του. Οι καπιταλιστές, έλεγε ο Μαρξ, έχουν τη δυνατότητα να εφευρίσκουν μηχανισμούς που να φρενάρουν, να "αντισταθμίζουν" προσωρινά την λειτουργία του νόμου.8 Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στη φύση. Ο νόμος της βαρύτητας δεν εμποδίζει ένα αεροπλάνο να πετάξει. Ούτε ένα βλήμα να εκτοξευθεί. Αλλά η "αντιστάθμιση" είναι προσωρινή. Πολύ γρήγορα το βλήμα θα χάσει την ανοδική του ταχύτητα και θα αρχίσει να κατεβαίνει. Οταν φτάσει στο έδαφος η ορμή του θα είναι τρομαχτική. Και οι συνέπειες της σύγκρουσης πολύ μεγαλύτερες από ότι θα ήταν αν το είχαμε απλά αφήσει να πέσει.
Το ίδιο ακριβώς ισχύει και με τους παράγοντες που αντισταθμίζουν την πτώση του ποσοστού του κέρδους. Για μια περίοδο δουλεύουν, η κρίση απομακρύνεται -για να επιστρέψει ακόμα πιο επικίνδυνη και καταστροφική λίγο αργότερα.
Τζον Μέιναρντ Κέϋνς
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι "χρυσές" δεκαετίες του 1950 και του 1960 -μια περίοδος τόσο ραγδαίας και αψεγάδιαστης ανάπτυξης του παγκόσμιου καπιταλισμού που έκανε ακόμα και αφοσιωμένους μαρξιστές να διακηρύτουν ότι οι αναλύσεις του Μαρξ για τα ποσοστά κέρδους και την τάση του συστήματος να πέφτει σε κρίσεις ήταν πιά ξεπερασμένες. Αλλά και η ίδια η αστική πολιτική οικονομία είχε ξεχάσει τους παλιούς της ήρωες: τώρα η μόδα στα οικονομικά πανεπιστήμια δεν ήταν "Ο πλούτος των Εθνών" του Ανταμ Σμιθ αλλά η "Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος" του Τζον Μέιναρντ Κέυνς.
Ο Κέϋνς δημοσίευσε το διάσημο βιβλίο του το 1936 -την περίοδο της Μεγάλης Υφεσης. Οι αστοί οικονομολόγοι πίστευαν μέχρι τότε ότι η αγορά είχε την ικανότητα να βγαίνει από μόνη της από τις υφέσεις. Η άνθηση και η ύφεση, έλεγαν, είναι φυσιολογικές στον καπιταλισμό όπως είναι και η νύχτα και η μέρα στη ζωή. Η ανάκαμψη είναι τόσο βέβαιη όσο και το ξημέρωμα.
Η εμπειρία της δεκαετίας του 1930, όμως, έκανε σκόνη αυτές τις θεωρίες. Στις ΗΠΑ η οικονομία έπεφτε και έπεφτε, χωρίς κανένα σημάδι ανάκαμψης στον ορίζοντα. Από το χρηματιστήριο η κρίση πέρασε στις τράπεζες, στην αυτοκινητοβιομηχανία, στα ορυχεία, στην αγροτική παραγωγή. Τον Μάρτη του 1933 -σχεδόν 40 μήνες μετά την "Μαύρη Πέμπτη" της 29ης Οκτώβρη του 1929 η αμερικανική οικονομία βρισκόταν κυριολεκτικά ακόμα στον πάτο. Οι άνεργοι μετριούνταν σε εκατομμύρια, οι τιμές των αγροτικών προϊόντων είχαν πέσει στα τάρταρα και η φτώχεια και η πείνα θέριζαν.
Ο Κέϋνς θεωρητικοποίησε αυτή την εμπειρία. Κάτω από ορισμένες συνθήκες, έγραφε το βιβλίο του, η οικονομία μπορεί να μείνει "κολλημένη" στην ύφεση. Οσο περισσότερο προσπαθούν οι επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά να περικόψουν τις δαπάνες τους τόσο υπονομεύουν τις δυνατότητες των άλλων επιχειρήσεων να πουλήσουν - σπρώχνοντας και αυτές σε περικοπές των δικών τους δαπανών. Για να σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος, έλεγε, χρειάζεται η επέμβαση του κράτους -δημόσια έργα για την απασχόληση των ανέργων, δημόσιες δαπάνες για την τόνωση της ζήτησης, εγγυήσεις στις τιμές των αγροτικών προϊόντων για την ενίσχυση της υπαίθρου κλπ. Έτσι ώστε να πάρει ξανά μπροστά η διαδικασία της ανάκαμψης. Και πάλι, τα μέτρα αυτά δεν τα εφηύρε ο Κέϋνς -απλά και πάλι θεωρητικοποίησε την εμπειρία από την πολιτική του Φράνκλιν Ρούσβελτ, του προέδρου που ανέβηκε στην εξουσία το 1933 στις ΗΠΑ με την υπόσχεση μιας "νέας συμφωνίας" (New Deal) ανάμεσα στην κυβέρνηση και τον αμερικανικό λαό.
Διαρκής Οικονομία των Οπλων
Μέσα στα χρόνια που ακολούθησαν οι θεωρίες του Κέυνς έγιναν η νέα ορθοδοξία όχι μόνο για τους αστούς οικονομολόγους αλλά και για την αριστερά. Οι τρελοί ρυθμοί ανάπτυξης της οικονομίας της Δύσης στις πρώτες δεκαετίες μετά τον πόλεμο έμοιαζαν να επιβεβαιώνουν -με το παραπάνω- τον Κέυνς: η κρατική παρέμβαση δεν είχε κάνει απλά και μόνο τις κρίσεις παρελθόν αλλά είχε χαρίσει και στον καπιταλισμό μια νέα, ανυπέρβλητη δυναμική.
Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό που είχε οδηγήσει στις "χρυσές δεκαετίες" του 1950 και του 1960 δεν ήταν οι συνταγές του Κέυνς. Το ίδιο το New Deal δεν κατάφερε ποτέ να βγάλει την αμερικανική οικονομία από τη Μεγάλη Υφεση. Το 1938 -εννιά χρόνια μετά το Κράχ- η ανεργία στις ΗΠΑ ήταν γύρω στο 19% ενώ η βιομηχανία υπολειτουργούσε, με την παραγωγή στο 40% από το δυναμικό της. Μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου η ανεργία δεν έπεσε ποτέ κάτω από το 15% στις ΗΠΑ.9 Αυτό που έβγαλε τον παγκόσμιο καπιταλισμό από την μέγγενη της "Μεγάλης Υφεσης" ήταν τελικά ο ίδιος ο πόλεμος που αλλού κατέστρεψε και αλλού απαξίωσε ένα τεράστιο κομμάτι του επενδυμένου κεφάλαιου ξαναχαρίζοντας με αυτόν τον τρόπο στον καπιταλισμό τη χαμένη του κερδοφορία. Και όσο και να φαίνεται παράξενο αυτό που οδήγησε στους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης των επόμενων δεκαετιών ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος -η μεγαλύτερη σπατάλη πόρων για εξοπλισμούς στην ιστορία σε περίοδο ειρήνης.
Ο ίδιος ο Μαρξ σε ένα από τα κείμενά του ανέφερε σαν έναν από τους παράγοντες που μπορούν να αντισταθμίσουν την πτωτική τάση του ποσοτού κέρδους την κατανάλωση της ίδιας της άρχουσας τάξης. Τα χρήματα που σπαταλάνε οι καπιταλιστές για τις βίλες, κοσμήματα και ακριβά αυτοκίνητα μειώνουν τα ποσά που θα μπορούσαν να επενδύσουν, μειώνουν τους ρυθμούς ανάπτυξης και καθυστερούν, με αυτόν τον τρόπο, την πτώση των ποσοστών κέρδους. Οι τρομαχτικές πολεμικές δαπάνες της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου λειτούργησαν με ακριβώς τον ίδιο τρόπο: αποσπούσαν συστηματικά από την οικονομία τρομαχτικά ποσά που αν μετατρέπονταν σε επενδύσεις θα στόμωναν μέσα σε ελάχιστα χρόνια το σύστημα. Και ταυτόχρονα δημιουργούσαν έναν ολόκληρο νέο "δυναμικό" τομέα της οικονομίας -την πολεμική βιομηχανία- που μπορούσε να τραβάει πίσω του δεκάδες άλλους κλάδους.
Αλλά όπως συμβαίνει με όλους τους αντισταθμιστικούς παράγοντες η λειτουργία τους δεν μπορεί να συνεχίζεται επ' άπειρο. Κάποια στιγμή το βλήμα - για να θυμηθούμε το παράδειγμα του νόμου της βαρύτητας - φτάνει στη γη, με ταχύτητα τεράστια, σκορπίζοντας την καταστροφή. Αυτό ακριβώς έγινε τη δεκαετία του 1970. Η "διαρκής οικονομία των όπλων" είχε σώσει τον δυτικό καπιταλισμό αναβάλοντας τις κρίσεις για πάνω από δυο δεκαετίες. Τώρα οι αντιφάσεις που είχε συγκαλύψει θα έρχονταν στην επιφάνεια -με δραματικό τρόπο.
Το 1971 το αμερικανικό δολάριο -που είχε αντικαταστήσει τον χρυσό σαν βάση του παγκόσμιου νομισματικού συστήματος στον μεταπολεμικό δυτικό κόσμο- οδηγήθηκε στην αναγκαστική υποτίμηση. Η αιτία: τα τεράστια ελλείμματα της αμερικανικής οικονομίας, της βιομηχανικής μητρόπολης μέχρι τότε του πλανήτη, που ανακάλυψε ξαφνικά ότι οι αγορές της είχαν πλημμυρίσει από ξένα προϊόντα -και ιδιαίτερα από τα προϊόντα της Γερμανίας και της Ιαπωνίας, των δυο χωρών που είχαν ηττηθεί στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και είχαν αναγκαστεί, ως εκ τούτου, να απέχουν από τον αγώνα των εξοπλισμών του Ψυχρού Πολέμου. H πολεμική βιομηχανία των HΠA λειτουργούσε ενεργητικά για όλο το σύστημα αλλά δυσκόλευε την αμερικάνικη οικονομία απέναντι στους συμμάχους ανταγωνιστές της. Λίγους μήνες αργότερα ολόκληρος ο δυτικός κόσμος είχε βυθιστεί σε μια νέα μεγάλη ύφεση.
Στην αρχή η κυβερνήσεις προσπάθησαν να αντιδράσουν με τα κλασικά εργαλεία του κρατικού παρεμβατισμού: έτρεξαν η καθε μιά να διασώσει τον βασικό ιστό της οικονομίας της, στηρίζοντας τις προβληματικές επιχειρήσεις -ακόμα και κρατικοποιόντας τες αν υπήρχε ανάγκη. Τη δεκαετία του 1970 ήταν η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή αυτή που εθνικοποίησε την Ολυμπιακή, τα Τρόλεϊ, την Ιονική Τράπεζα κλπ. Αλλά το μόνο που ανακάλυψαν ήταν ότι οι συνταγές του Κέυνς απλά δεν λειτουργούσαν: η οικονομία αρνιόταν πεισματικά να ξαναπάρει μπροστά. Στο τέλος το μόνο που κατάφεραν ήταν να κάνουν τα ίδια τα κράτη "προβληματικά" - να συσσωρεύσουν ελλείμματα και χρέη που συνεχίζουν μέχρι σήμερα να βαραίνουν με δισεκατομμύρια ευρώ για τόκους τους προϋπολογισμούς.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 ο Κεϋνσιανισμός έπαψε να είναι πια της μόδας. Η νέα “ορθοδοξία” στα οικονομικά επιτελεία έγινε ο “νεοφιλελευθερισμός” -η επιστροφή στις θεωρίες της ελεύθερης, ανεμπόδιστης από κρατικές παρεμβάσεις αγοράς.
Ο Μάγος της Οικονομίας και οι Φούσκες
Ενα εξίσου χαρακτηριστικό παράδειγμα “αντιστασθμιστικού παράγοντα” είναι οι “οικονομικές φούσκες” - η φούσκα της υψηλής τεχνολογίας και η φούσκα των ακινήτων που πυροδότησε, με το σκάσιμό της φέτος, την σημερινή κρίση.
Σήμερα είναι εύκολο να ρίχνει κανείς τις ευθύνες στον Γκρίνσπαν για τη δημιουργία αυτής της φούσκας. Το 1998, όμως, η απόφασή του να ανοίξει τις στρόφιγγες του χρήματος του είχε χαρίσει τον τίτλο του “Μάγου της Οικονομίας”. Στην πραγματικότητα δεν υπήρχε βέβαια τίποτα το μαγικό. Το 1997 ολόκληρη η Νοτιοανατολική Ασία χτυπήθηκε από μια άγρια νομισματική και πιστωτική κατάρρευση. Λίγο αργότερα, τον Αυγουστο του 1998, η κυβέρνηση της Ρωσίας κήρυξε “στάση πληρωμών” στα κρατικά ομόλογα: ουσιαστικά χρεωκόπησε. Λίγες μέρες αργότερα έσκασε στις ΗΠΑ το κανόνι της LCTM: η LCTM, ένα από τα μεγαλύτερα κερδοσκοπικά κεφάλαια της Αμερικής που είχε στο διοικητικό της συμβούλιο δυο οικονομολόγους βραβευμένους με Νόμπελ, αποκαλύφθηκε ότι είχε χάσει μέσα σε λίγους μήνες 4.6 δισεκατομμύρια δολάρια!10 Και δεν ήταν μόνο αυτό: στις λίστες των πελατών του ήταν πολλές από τις μεγαλύτερες τράπεζες και οργανισμούς του πλανήτη - ακόμα και η Κεντρική Τράπεζα της Ιταλίας είχε “καταθέσεις” στην LCTM! Ακόμα χειρότερα, τα κερδοσκοπικά “παιχνίδια” στα οποία στηριζόταν η LCTM ήταν πλατιά διαδομένα μέσα στο τραπεζικό σύστημα των ΗΠΑ. Αν χρεωκοπούσε η LCTM ολόκληρο το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα κινδύνευε να αφανιστεί από τον πανικό. Ο Γκρίνσπαν δεν είχε στην πραγματικότητα επιλογή: οργάνωσε μια επιχείρηση διάσωσης της LCTM, έριξε τα επιτόκια και έβαλε μπροστά τα πιεστήρια για να τροφοδοτήσει την αγορά με δισεκατομμύρια φρέσκα δολάρια. Ο πανικός αποσοβήθηκε αλλά τα χρήματα αυτά κατέληξαν σχεδόν αστραπιαία στο Nasdaq, στο χρηματιστήριο της υψηλής τεχνολογίας της Νέας Υόρκης πυροδοτώντας μια ραγδαία αύξηση των τιμών των μετοχών που πολύ γρήγορα μετατράπηκε σε μια τεράστια φούσκα.
Το ίδιο ακριβώς σενάριο επαναλήφθηκε για μια ακόμα φορά τον Σεπτέμβρη του 2001. Για να αποφύγει τον πανικό στα χρηματιστήρια ο Γκρίνσπαν έτρεξε να κατεβάσει τα επιτόκια από το 3.5% που ήταν τότε στο 3.0% Και ύστερα συνέχισε να τα κατεβάζει και να τα κατεβάζει έως ότου έφτασαν, στο κατώτατο επίπεδο που έχουν φτάσει ποτέ: στο 1%. Η ίδια η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ αναγνώρισε δημόσια τον κίνδυνο που είχε αυτή η τεράστια προσφορά χρήματος να επιταχύνει το φούσκωμα των τιμών των ακινήτων -που είχαν ήδη αρχίσει να παίρνουν ανοδική πορεία. Αλλά και πάλι δεν είχε άλλη επιλογή. Το δίλημμα ήταν ανάμεσα σε μια άμεση, χοντρή κρίση εδώ και τώρα από την μιά και την δημιουργία μιας ακόμα απειλητικής φούσκας από την άλλη. Φυσικά διάλεξε το δεύτερο.
Αλλά οι “αντισταθμιστικοί παράγοντες” δεν μπορούν να συνεχίσουν να λειτουργούν για πάντα. Την περασμένη Aνοιξη, ο Μπεν Μπερνάκε, ο διάδοχος του Γκρίνσπαν, έτρεξε να σώσει την Bear Stearns, μια από τις μεγάλες αμερικανικές τράπεζες, όταν βρέθηκε στο χείλος του γκρεμού, με άμεση ενίσχυση από την Κεντρική Τράπεζα. Τότε ο Martin Wolf, ο βασικός οικονομικός σχολιαστής της εφημερίδας Financial Times -ναι της εφημερίδας που τώρα κατηγορεί τον Μπερνάκε και τον Πόλσον γιατί άφησαν την Lehman Brothers να καταρρεύσει- έγραφε με απογοήτευση:
“Σημειώστε αυτή την ημερομηνία: 14 Μάρτη 2008. Ηταν η ημέρα όπου το όνειρο ενός παγκόσμιου καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς πέθανε... Με την απόφασή της να διασώσει την Bear Stearns η Federal Reserve, ο οργανισμός που είναι υπεύθυνος για την νομισματική πολιτική των ΗΠΑ, του κορυφαίου πρωταγωνιστή του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς, διακήρυξε ότι η εποχή αυτή έχει παρέλθει...” 11
Ο Μπερνάκε και ο Πόλσον έκαναν ότι μπορούσαν για να σώσουν την Lehman Brothers. Προσπάθησαν να πείσουν την Barclays -έναν από τους τραπεζικούς κολοσούς- να την αγοράσει. Αλλά ήταν πιά αδύνατο. Η Barclays, τρομοκρατημένη από τα “τοξικά ομόλογα”, αρνήθηκε να αναλάβει ένα τόσο μεγάλο ρίσκο, που θα μπορούσε να την βυθίσει και την ίδια στην χρεωκοπία, χωρίς εγγυήσεις. Αλλά ο Πόλσον και ο Μπερνάκε δεν μπορούσαν να δώσουν τόσο μεγάλες εγγυήσεις χωρίς την έγκριση του Κογκρέσου. Στις 15 Σεπτέμβρη η Lehman Brothers χρεωκόπησε. Και η κρίση ύστερα από χρόνια αναβολών πλάκωσε τον καπιταλισμό -παγκόσμια.
Λύση
Στις 17 Οκτώβρη η εφημερίδα Financial Times αφιέρωσε μια από τις μόνιμες στήλες της στον Τζον Μέιναρντ Κέϋνς. “Καθώς η κρίση οδηγείται από ένα χρηματιστιηριακό κραχ σαν του 1929 σε μια τραπεζική κρίση αλά 1931” γράφει το αφιέρωμα . “Tα λόγια του αποτελούν μια ακριβή εκτίμηση των κινδύνων που αντιμετωπίζουμε για μια ακόμα φορά σήμερα. Ο Κέυνς, που είχε κάνει αποστολή της ζωής του να σώσει τον καπιταλισμό από τον εαυτό του, είναι σήμερα πιο επίκαιρος από ότι ήταν οποιαδήποτε στιγμή, από τον θάνατό του το 1946 μέχρι σήμερα”.
Για όποιον δεν θέλει να σώσει τον καπιταλισμό από τον εαυτό του αλλά -αντίθετα- να σώσει την ανθρωπότητα από τις πληγές του καπιταλισμού η επιστροφή στον Κέυνς δεν έχει να προσφέρει καμιά απολύτως λύση.
Τη δεκαετία του 1930 η εργατική τάξη πάλεψε σκληρά ενάντια στις θυσίες που προσπάθησε να της επιβάλλει η άρχουσα τάξη “για να σώσει τον καπιταλισμό από τον εαυτό του”. Στις ΗΠΑ οι εργάτες κατέλαβαν τα εργοστάσια, στην Γαλλία είχαμε την μεγαλύτερη απεργία στην ιστορία, στην Ισπανία επανάσταση. Και τη δεκαετία του 1970 οι εργάτες πάλεψαν σκληρά ενάντια στα μέτρα που προσπάθησαν να τους επιβάλλουν οι κυβερνήσεις τους για να “ξεπεραστεί η πετρελαϊκή κρίση”. Αλλά αυτοί οι αγώνες δεν κατάφεραν να νικήσουν. Αυτό που έλειψε δεν ήταν ο ηρωϊσμός, ούτε η αποφασιστικότητα, ούτε η αυτοθυσία. Η εργατική τάξη απέδειξε στην πράξη ότι τα διέθετε όλα αυτά -με το παραπάνω. Αυτό που έλειψε ήταν μια Aριστερά που να μπορεί να δείχνει ξεκάθαρα ότι η λύση βρίσκεται στην ανατροπή και όχι στην “προοδευτική επιδιόρθωση” του καπιταλισμού. Και να οδηγεί τους -μικρούς ή μεγάλους- αγώνες που έδινε η εργατική ταξη στη νίκη. Αν υπήρχε μια τέτοια Aριστερά το 1930 ή το 1970 θα ζούσαμε, σίγουρα, σημερα σε έναν πολύ διαφορετικό κόσμο.
Θα καταφέρουμε αυτή τη φορά να χτίσουμε μια δυνατή και μαζική αντικαπιταλιστική Aριστερά; Αυτό είναι το στοίχημα σήμερα.
1. CNNMoney.com 18.10.08
2. FT 14.10.08 "European rescue raises debt fear"
3. Καθημερινή 13.10.08 "Παπούλιας: Αιτία της κρίσης η ανεύθυνη κερδοσκοπία"
4. Καθημερινή 17.10.08 "Που πήγε το χρήμα που «εξαφανίσθηκε» λόγω της χρηματοοικονομικής κρίσης"
5. Wikipedia
6. FT 12.10.08 "The Lehman legacy: catalyst of the crisis"
7. Εφημερίδα Εποχή
8. Καρλ Μαρξ: Το Κεφάλαιο, Τρίτος Τόμος, Κεφ. 14 "Αιτίες που αντιδρούν"
9. Chris Harman, "Explaining the crisis"
10. Wikipedia
11. FT 25.3.08 "The rescue of Bear Stearns marks liberalisation’s limit"