Άρθρο
Μπάρμπαρα Τζέλαβιτς: Ιστορία των Βαλκανίων 18ος, 19ος, 20ος αιώνας

Εξώφυλλο του βιβλίου

Μπάρμπαρα Τζέλαβιτς: Ιστορία των Βαλκανίων 18ος, 19ος, 20ος αιώνας

α’΄τόμος, Tιμή: 62 ευρώ, 625 σελίδες

β’΄τόμος, Tιμή: 40,76 ευρώ, 707 σελίδες

Eκδόσεις ΠOΛYTPOΠO

Λευτέρη Σ. Σταυριανού: Βαλκάνια, από το 1453 και μετά

Tιμή: 62 ευρώ, 1746 σελίδες, Eκδόσεις BANIA

Δύο νέες εκδόσεις επιχειρούν μια συνοπτική αλλά και συνολική προσέγγιση των ιστορικών εξελίξεων στα Βαλκάνια μακριά από τους μύθους των εθνικιστών ιστορικών. Πρόκειται για το δίτομο βιβλίο «Ιστορία των Βαλκανίων 18ος,19ος   (α΄τόμος) και 20ος αιώνας(β΄τόμος)» της Μπάρμπαρα Τζέλαβιτς, που εκδόθηκε στα ελληνικά το 2006 από το ΠΟΛΥΤΡΟΠΟ και καλύπτει τις εξελίξεις μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Το άλλο βιβλίο, που κυκλοφόρησε το 1957 και εκδόθηκε στα ελληνικά το 2007, είναι του Λευτέρη Σ. Σταυριανού, «Βαλκάνια, από το 1453 και μετά», από τις εκδόσεις ΒΑΝΙΑ και κλείνει στην περίοδο των αρχών της δεκαετίας του 1950.

Οι συγγραφείς αναλύουν και μας δίνουν ανάγλυφα την πορεία της δημιουργίας των νέων κρατών στα Βαλκάνια πάνω στα ερείπια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι τον Β’΄Παγκόσμιο Πόλεμο. Εξετάζουν πώς οι νέες χώρες, κύρια η Ελλάδα, η Σερβία και η Βουλγαρία συγκρούστηκαν λυσσαλέα για τον έλεγχο της Μακεδονίας αλλά και για μια ηγεμονική θέση στην περιοχή στο πλευρό των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Προσεγγίζουν τα Βαλκάνια ως μέρος της παγκόσμιας οικονομίας όπου οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων έβαλαν την σφραγίδα τους στις ζωές των εκατομμυρίων  κατοίκων (κύρια αγροτών) που ζούσαν κάτω από την κυριαρχία της Οθωμανικής Aυτοκρατορίας και από το 1699 των Αψβούργων με την ανακοπή της επέκτασης της στην Δύση. 

Το λεγόμενο «Ανατολικό Ζήτημα», δηλαδή το μέλλον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας άνοιξε με τις Μεγάλες Δυνάμεις,  χωρίς κοινό σχέδιο λύσης. Η Ρωσία της Μ. Αικατερίνης πρόβαλε το Ελληνικό Σχέδιο στα τέλη του 18ου αι. που θα αναβίωνε μια «Ελληνική Aυτοκρατορία» στα όρια της Βυζαντινής και κάτω από την ηγεμονία του Τσάρου. Αντίστροφα, η Αυστροουγγαρία ήταν υπέρ του στάτους κβο και κατά της διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την ώρα που Ρουμάνοι, Κροάτες, Σλοβένοι και Αλβανοί βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της. Το κουβάρι των ανταγωνισμών και των ισορροπιών για την λύση του Ανατολικού Ζητήματος θα κάνει πιο πολύπλοκο, η εμφάνιση της Ιταλίας και της Γερμανίας στον 19ο αι.

Πάνω σε αυτό το τρομακτικό πεδίο ανταγωνισμών με συνεχόμενους πολέμους (Ναπολεόντειοι, Κριμαϊκός, Ρωσοτουρκικός 1876) και με κορύφωση τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι λαοί των Βαλκανίων οδηγούνται στις εθνικές επαναστάσεις. Οι Σέρβοι το 1804 και το 1815, όπου κερδίζουν αυτονομία, και οι Έλληνες το 1821 που πετυχαίνουν ανεξαρτησία, με εγγυήτριες δυνάμεις την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία. Οι Ρουμάνοι αποκτούν αυτονομία το 1858, με την ήττα των Ρώσων στην Κριμαία. Οι Βούλγαροι πήραν το δικό τους κράτος, με τη Συνθήκη του Αγ. Στεφάνου το 1878 (Μεγάλη Βουλγαρία με πρόσβαση στο Αιγαίο, στη Μακεδονία και στη Θράκη) και τελικά στη Συνθήκη του Βερολίνου η Βουλγαρία βρέθηκε διαιρεμένη σε τρεις περιοχές. Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Σλοβενία και η Κροατία παρέμειναν στον έλεγχο των Αψβούργων και το Μαυροβούνιο στον έλεγχο των Οθωμανών. Η Αλβανία γίνεται ανεξάρτητη μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η Τζέλαβιτς δίνει την  εξήγησή της για αυτή την μακρόχρονη διαδικασία. Οι Έλληνες είχαν κερδίσει «βάσεις» μέσα στην Oθωμανική Aυτοκρατορία, προνόμια εκκλησιαστικά και εμπορικά που δεν διέθεταν άλλοι λαοί. Αντίθετα, οι Βούλγαροι ήταν γεωγραφικά δίπλα στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη και οι Αλβανοί, με μεγάλο κομμάτι να λειτουργεί άρρηκτα δεμένο με τους Οθωμανικούς θεσμούς.

  Οι συγγραφείς υπογραμμίζουν, ότι η δημιουργία των βαλκανικών εθνικισμών είχε τα δικά της χαρακτηριστικά. Η Τζέλαβιτς αναφέρει: «ενώ η κοινή γλώσσα θεωρούνταν ο καθοριστικός παράγοντας με τον οποίο οι λαοί θα έπρεπε να σχηματίζουν κράτη, η ιστορία τους λαμβάνονταν ως κυριότερος παράγοντας για την απόφαση σχετικά με την επικράτεια που θα καταλάμβαναν… Από τη στιγμή που τα ιστορικά σύνορα αποτέλεσαν δικαιολογία για εθνικές αξιώσεις, οι έντονες διαμάχες ήταν αναπόφευκτες.»  Ενώ ο Σταυριανός τονίζει, ότι η αναζήτηση «ένδοξου παρελθόντος» ήταν συστατικό στοιχείο της γέννησης των νεαρών εθνικών κρατών στα Βαλκάνια μετά από τέσσερις αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας. Σέρβοι  και  Βούλγαροι είχαν να ανατρέξουν σε προηγούμενες ένδοξες περιόδους, όπως οι μεσαιωνικές τους αυτοκρατορίες, οι Έλληνες στην Αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο, οι Αλβανοί στους Ιλλυριούς, οι Ρουμάνοι στους Ρωμαίους.

  Ο ανταγωνισμός για το μοίρασμα της Μακεδονίας έφερε τα Βαλκανικά κράτη σε πλήρη σύγκρουση. Όπως λέει ο Σταυριανός ήταν μια περιοχή  εθνολογικά ανάμεικτη, με αγρότες που κύρια αυτοπροσδιορίζονταν ως Μακεδόνες. Η Συνθήκη του Βερολίνου 1878 άφησε ανικανοποίητα τα νέα βαλκανικά κράτη με την Μακεδονία να έχει μετατραπεί σε μήλον της έριδος ανάμεσα σε Ελλάδα, Σερβία και Βουλγαρία. 

«Οι Μακεδόνες υπόκειντο σε μια αδιαμφισβήτητη διαδικασία ελληνοποίησης» αναφέρει ο Σταυριανός με τα ελληνικά σχολεία που ίδρυε  το Πατριαρχείο ενώ οι Βούλγαροι με την Εξαρχία αμφισβητούν αποφασιστικά την πρωτοκαθεδρία των ελλήνων. Οι Σέρβοι επικεντρώνουν με τα σχολεία τους στην περιοχή του Κοσόβου. Αργότερα, θα συγκροτηθούν «εθνικές εταιρίες» που συστηματοποιούν αυτές τις εξορμήσεις. Οι Μακεδόνες μέσω της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης εξεγείρονται το 1903, καταστέλλονται άγρια αλλά το Μακεδονικό Ζήτημα αναγνωρίζεται και από τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Στην περίοδο 1878-1914, οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων και η διείσδυσή τους στα Βαλκάνια, έφεραν σιδηροδρόμους, τράπεζες, νέες εταιρείες και στρατιωτικούς εξοπλισμούς στο προσκήνιο.(Θυμίζει την σημερινή περίοδο της διπλωματίας των αγωγών…). Αυταρχικές, μοναρχικές κυβερνήσεις και αργότερα συνταγματικές μοναρχίες προωθούσαν τα συμφέροντα των ντόπιων αρχουσών τάξεων και εγγυούνταν τα δάνεια των μεγάλων αφεντικών. Η αύξηση της διείσδυσης της Γερμανίας και της Ιταλίας  οδήγησε στη σύγκρουσή τους με τη Βρετανία και τη Γαλλία.

Η πορεία προς τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε σαν σκαλοπάτι την έκρηξη των ανταγωνισμών στα Βαλκάνια. Όταν η Αυστροουγγαρία προσάρτησε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη το 1908, άνοιξε ξανά η προοπτική αλλαγής των συνόρων με το διαμελισμό αυτή τη φορά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Νεότουρκοι εξεγείρονται στη Θεσ/νίκη το 1908 ενώ οι Αλβανοί ανησυχούν μήπως απορροφηθούν από την Ιταλία, τη Σερβία ή την Ελλάδα.

 Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο Α’ Παγκόσμιος και η Μικρασιατική Εκστρατεία του Βενιζέλου χάραξαν με αίμα τα σύνορα των βαλκανικών κρατών. Η αδυναμία επαναστατικής λύσης από τα κάτω οδήγησε σε μακελειό, προσφυγιά, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών.(Διάβασε σχετικό άρθρο Π.Γκαργκάνα στο Σοσιαλισμό από τα κάτω Nο1). Η Μακεδονία διαμελίζεται με τη μερίδα του λέοντος να δίνεται στην Ελλάδα και στη Σερβία ενώ η Αλβανία ξεπροβάλλει σαν ανεξάρτητο κράτος το 1918. Η Τζέλαβιτς αναφέρει την κούρσα ανάμεσα στον ελληνικό και το βουλγαρικό στρατό για το ποιος θα μπει πρώτος στην πολυεθνική Θεσσαλονίκη, «το μεγάλο έπαθλο». Αυτοί οι πόλεμοι δεν είχαν να κάνουν με την «απελευθέρωση αλύτρωτων αδελφών». Γι αυτό οι σύμμαχοι του Α’ Βαλκανικού Πολέμου βρέθηκαν να σφάζονται στο Β’ Βαλκανικό Πόλεμο με την Βουλγαρία να είναι η ηττημένη. Οι βαλκανικές κυβερνήσεις μπήκαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και  επιδιώκοντας  την υλοποίηση των μεγαλοϊδεάτικων σχεδίων τους. Πρόσφεραν τους στρατούς τους στις μεγάλες δυνάμεις  ελπίζοντας να πάρουν μέρος στην μοιρασιά στο τραπέζι των μεταπολεμικών συμφωνιών των Μεγάλων Δυνάμεων. Αδιαφορούσαν  για τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. 

Ο Βενιζέλος ήταν από τους πιο αδίστακτους. Σε έγγραφό του στο βασιλιά το 1915, ανέφερε: «δε θα δίσταζα να προτείνω τη θυσία της Καβάλας, ακόμη και με μοναδικό σκοπό να σώσουμε τους οθωμανούς Έλληνες (της Μικράς Ασίας) και να βάλουμε τα θεμέλια μιας Μεγάλης Ελλάδας» (Σταυριανός σελ.1086). Το 1919 υπογράφει  μυστική συμφωνία με τον Ιταλό Τιτόνι για την προσάρτηση της Νότιας Αλβανίας με αντάλλαγμα την περιοχή του Αυλώνα στην Ιταλία!(σελ.1321).  Και το 1919 στέλνει στρατό να πολεμήσει την επαναστατική Ρωσία. Το 1920,  με τη Συνθήκη των Σεβρών, κερδίζει τον έλεγχο της Σμύρνης στην Μ.Ασία,  μιας περιοχής με 10 εκατομμύρια  πληθυσμό στον οποίο τα 2 εκατομμύρια Έλληνες ήταν τόσο διάσπαρτοι ώστε δεν ήταν πουθενά πλειοψηφία. Όταν οι Μεγάλες Δυνάμεις είχαν στην κατοχή τους την Κων/πολη, η εξέγερση του Μουσταφά Κεμάλ με την καθοριστική συμμετοχή της αντίστασης των αγροτικών μαζών, απωθεί τον ελληνικό στρατό, που είχε φτάσει ως τον ποταμό  Σαγγάριο, επιδιώκοντας τη διάλυση του τουρκικού κράτους.  

Η δημιουργία ενός νέου κράτους, του «Βασίλειου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων», που το 1928 μετονομάστηκε σε Γιουγκοσλαβία ήταν άλλο ένα αποτέλεσμα των συμβιβασμών των αρχουσών τάξεων πάνω στο “ρεαλιστικό” στάτους κβο του βαλκανικού μακελειού, χωρίς να τους απασχολεί καθόλου η τύχη μειονοτήτων, όπως των Αλβανών και των Μακεδόνων. Η δε Ρουμανία επεκτάθηκε εδαφικά ενσωματώνοντας μειονότητες στο 17% του πληθυσμού της.

Η συμφωνία της Γιάλτας ανάμεσα στους νικητές του Β’΄Παγκόσμιου Πολέμου μοίρασε τις σφαίρες επιρροής στα Βαλκάνια. Η Αντίσταση στην Ελλάδα έπρεπε να δώσει τον έλεγχο της χώρας στην Αγγλία, ενώ οι άλλες βαλκανικές χώρες βρέθηκαν στην επιρροή του Στάλιν. Η Γιουγκοσλαβία του Τίτο μετατράπηκε σε ομόσπονδο κράτος και αναγνώρισε την ύπαρξη 6 κρατών: Σερβία, Κροατία, Μαυροβούνιο, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Σλοβενία και Μακεδονία, ενώ το Κόσοβο και η Βοϊβοντίνα κέρδισαν, μετέπειτα, δικαιώματα αυτονομίας. Η Τζέλαβιτς τονίζει τη μαζική συμμετοχή  των Μακεδόνων  στους Παρτιζάνους του Τίτο και στην ελληνική αντίσταση με την ισχυρή παρουσία του ΣΝΟΦ που ανήκε στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ σαν ένα παράγοντα που οδήγησε στην δημιουργία της Δημοκρατίας της Μακεδονίας μέσα στην ομόσπονδη Γιουγκοσλαβία.

Η Ελλάδα πήρε τα Δωδεκάνησα, εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ. Οπως αναφέρει η Τζέλλαβιτς δεν παραιτήθηκε από την διεκδίκηση της Νότιας Αλβανίας («Βόρεια Ήπειρο» κατά τους εθνικιστές) φτάνοντας να συμμετέχει σε συγκρότηση ένοπλων ομάδων με καθοδήγηση της CIA για την ανατροπή του Χότζα και την επαναφορά του βασιλιά Ζόγου!

Η επαναχάραξη των συνόρων μετά την κατάρρευση της επιρροής της Ρωσίας το 1989 και της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια δεν υπολείπεται σε κυνισμό από τις περιγραφές των συγγραφέων για προηγούμενες περιόδους. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας με την επέμβαση του ΝΑΤΟ και της ΕΕ χάραξε νέα σύνορα και άνοιξε ξανά την όρεξη για αρπαγές και επιρροή από τα ντόπια καπιταλιστικά κράτη. Οι σφαγές και οι πόλεμοι, η ανεξαρτητοποίηση της Κροατίας, της Σλοβενίας, η ίδρυση προτεκτοράτων όπως της Βοσνίας και του Κοσσόβου με τον πιο ξεδιάντροπο αποικιακό τρόπο είναι οι συνέπειες της νέας ανατροπής της ισορροπίας στην περιοχή. 

  Η ανάλυση των δύο συγγραφέων είναι επίκαιρη στις μέρες μας. Η στρατηγική των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ φέρνει ξανά τους πολέμους από τον Kαύκασο μέχρι τα Βαλκάνια.Τα ανοικτά ζητήματα των μειονοτήτων, των νέων προτεκτοράτων, όπως του Κοσόβου και της Βοσνίας και η σύγκρουση Ελλάδας-Δημοκρατίας της Μακεδονίας «για το όνομα», επιβεβαιώνουν ότι τα Βαλκάνια δεν έχουν πάψει να είναι η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης, που οδήγησε σε αιματηρούς πολέμους και μαζικές σφαγές για την χάραξη των συνόρων. Γι αυτό η Τζέλαβιτς και ο Σταυριανός είναι επίκαιροι και πολύτιμοι στις μέρες μας.