Γραμμή παραγωγής σε αυτοκινητοβιομηχανία.
H Nάστια Kαλλινίκου, η συντρόφισα που χάσαμε ξαφνικά στις άρχες Iούνη, είναι γνωστή στους αναγνώστες του περιοδικού. Tρεις βδομάδες πριν το θάνατό της ήταν εισηγήτρια στον Mαρξισμό 2008 στην πρώτη συζήτηση του κύκλου για την Oικονομική θεωρία του Mαρξ. Tο κείμενο αυτό στηρίχτηκε στην εισήγησή της και αποτελεί ένα μικρό φόρο τιμής στη μνήμη της.
Η θεωρία της αξίας λέει ότι τα προϊόντα ανταλλάσσονται μεταξύ τους ανάλογα με την εργασία που χρειάστηκε για να παραχθούν. Σ’ αυτό το αξίωμα στηρίζεται η οικονομική θεωρία του Μαρξ που εξηγεί γιατί το κέρδος βγαίνει από την εκμετάλλευση των εργατών. Επίσης σημαντικό είναι ότι με βάση αυτή τη θεωρία δείχνει ο Μαρξ ότι ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα καταδικασμένο να πέφτει σε κρίσεις που όσο γερνάει το σύστημα γίνονται όλο και πιο καταστροφικές και πιο επικίνδυνες.
Να δούμε πώς καθορίζονται οι τιμές των προϊόντων γιατί ένα πακέτο τσιγάρα κάνει για παράδειγμα 2 ευρώ και ένα αυτοκίνητο 10.000 ευρώ, το ένα είναι πέντε χιλιάδες φορές ακριβότερο από το άλλο. Αυτή είναι η ανταλλακτική αξία των προϊόντων, η αξία δηλαδή με βάση την οποία αγοράζεται και πουλιέται ένα προϊόν. Από την άλλη κάθε προϊόν έχει και μια αξία χρήσης, ικανοποιεί μια ανθρώπινη ανάγκη. Η ανταλλακτική αξία ενός προϊόντος δεν έχει να κάνει με το πόσο χρήσιμο είναι. Ας σκεφτούμε ότι το πιο «χρήσιμο» πράγμα που χρειάζεται για να επιβιώσει ένας άνθρωπος είναι ο αέρας, ο οποίος είναι δωρεάν ενώ το διαμάντι που έχει πολύ μικρή αξία χρήσης είναι πανάκριβο.
Άρα δεν είναι αξία χρήσης αυτό που καθορίζει την ανταλλακτική αξία ενός προϊόντος. Οι αστοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι αυτή καθορίζεται από τη προσφορά και τη ζήτηση. Αυτός ο «νόμος» λέει ότι όσο πιο φτηνό είναι ένα προϊόν τόσο πιο πολλοί άνθρωποι θα θέλουν να το αγοράσουν και όσο πιο ακριβό είναι, τόσο περισσότεροι παραγωγοί θα είναι πρόθυμοι να το παραγάγουν. Με βάση αυτά τα δυο, φτιάχνουν δυο καμπύλες που όταν συναντιούνται, το σημείο εκείνο είναι η τιμή που θα πουληθεί το προϊόν. Αυτή η θεωρία δεν εξηγεί, όμως, γιατί υπάρχουν ανάγκες εκατομμυρίων ανθρώπων που δεν ικανοποιούνται. Μπορεί εκατομμύρια άνθρωποι να μην έχουν νερό και την ίδια στιγμή κάποιος άλλος να χτίζει μια βίλα δισεκατομμυρίων. Ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης μπορεί να είναι χρήσιμος για να δούμε τις διακυμάνσεις των προϊόντων, διακυμάνσεις όμως που περιστρέφονται γύρω από μια «τιμή» που πρέπει να την καθορίσουμε διαφορετικά την προέλευσή της. Για να θυμίσω το προηγούμενο παράδειγμα, όσο και να πέσει η ζήτηση για αυτοκίνητα, ποτέ η τιμή τους δεν θα φτάσει όσο ενός πακέτου τσιγάρα.
Οι σύγχρονοι αστοί οικονομολόγοι δεν μπορούν να το εξηγήσουν, αλλά οι ιδρυτές της πολιτικής οικονομίας, τα κατάφερναν πολύ καλύτερα από τους σύγχρονους. Ο Ανταμ Σμιθ για παράδειγμα, ήταν αυτός που έλεγε ότι η πηγή του πλούτου είναι η ανθρώπινη εργασία. Εγραφε ότι η αξία κάθε προϊόντος είναι ο κόπος και ο χρόνος που απαιτείται για την απόκτησή του. Ακόμα καλύτερα έθεσε το ζήτημα ο Νταίηβιντ Ρικάρντο το 1817 «η αξία ενός εμπορεύματος ή η ποσότητα ενός εμπορεύματος με το οποίο πρόκειται να ανταλλαγεί βασίζεται στη ποσότητα της εργασίας που είναι αναγκαία για την παραγωγή του». Δηλαδή, ένα αυτοκίνητο πουλιέται πέντε χιλιάδες φορές περισσότερο από ένα πακέτο τσιγάρα επειδή χρειάζεται πέντε χιλιάδες φορές περισσότερος χρόνος για να παραχθεί.
Εστω ότι ένας ξυλουργός χρειάζεται τέσσερις ώρες για να φτιάξει ένα τραπέζι και ένας ράφτης δυο ώρες για να ράψει ένα πουκάμισο. Το τραπέζι έχει την αξία δυο πουκαμίσων. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι όσο πιο πολύ χρόνο χρειάζεται κάποιος να φτιάξει ένα τραπέζι τόσο πιο ακριβά θα το πουλήσει: για έναν ξυλουργό μπορεί να σημαίνει δυο ώρες δουλειά, σε εμένα μπορεί να πάρει δέκα και περισσότερες ώρες. Αρα για να ορίσουμε την αξία ενός προϊόντος δεν θα «μετρήσουμε» τη συγκεκριμένη εργασία που έχει βάλει ένα συγκεκριμένο άτομο για να κατασκευάσει κάτι, αλλά πόσο χρόνο χρειάζεται σήμερα με τη συγκεκριμένη τεχνολογία κλπ, με τη μέση επιδεξιότητα που υπάρχει σε ένα εργοστάσιο επίπλων κλπ. τον «ελάχιστο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας» για την παραγωγή του. Και προφανώς τον χρόνο της τελικής συναρμολόγησής του αλλά και το χρόνο για να χτιστούν τα εργοστάσια τα μηχανήματα, της μεταφοράς.
Την εργασιακή θεωρία της αξίας χρησιμοποίησε ο Μαρξ ως βάση για την ανάλυση του καπιταλισμού. Ο Ρικάρντο ήταν ένας αστός οικονομολόγος, προοδευτικός μεν για την εποχή του, αλλά που θεωρούσε τον καπιταλισμό ως ένα σύστημα δεδομένο. Ο Μαρξ ξεκίναγε από διαφορετική αφετηρία. Επεδίωκε να κατανοήσει τον καπιταλισμό ως μια ιστορική μορφή οργάνωσης της κοινωνίας, να καταλάβει τι διαφορές είχε από τις προηγούμενες κοινωνίες και ποιες είναι οι τάσεις που μπορούν να οδηγήσουν στον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.
Σε όλες τις κοινωνίες πριν τον καπιταλισμό, ο σκοπός της εργασίας ήταν η άμεση ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Στις πρωτόγονες κομμουνιστικές κοινωνίες, οι άνθρωποι μάζευαν τρόφιμα, κυνήγι κλπ και τα μοίραζαν ανάλογα με τις ανάγκες τους, ότι «παρήγαγαν» το κατανάλωναν. Αλλά ακόμα και στις ταξικές κοινωνίες, όπως στη φεουδαρχία, οι αγρότες δουλεύανε στα δικά τους χωράφια για να καλύψουν τις ανάγκες τους και κάποιες μέρες δουλεύανε στα χωράφια του φεουδάρχη. Αυτό δεν ισχύει στον καπιταλισμό. Ένα μικρό μέρος της παραγωγής προορίζεται για άμεση χρήση. Οι εργάτες δεν κατασκευάζουν αυτοκίνητα για να τα φάνε ούτε για να τα οδηγήσει ο εργοστασιάρχης. Παράγουν αυτοκίνητα για να μπορεί ο εργοστασιάρχης να τα πουλήσει στην αγορά. Τα αγαθά είναι εμπορεύματα τα οποία πρέπει να ανταλλαγούν με χρήμα ώστε οι παραγωγοί να έχουν κάποιο όφελος από την εργασία τους. Εχουμε δηλαδή το εξής παράδοξο: τα αγαθά για να ικανοποιήσουν ανάγκες για να γίνουν αξίες χρήσης, θα πρέπει να ανταλλαγούν με χρήμα που με τη σειρά του πρέπει να ανταλλαγεί με άλλα αγαθά, να γίνουν δηλαδή ανταλλακτικές αξίες. Μ’ αυτή τη διαδικασία η εργασία του κάθε ανθρώπου συνδέεται με την εργασία εκατομμυρίων άλλων ανθρώπων σε ένα παγκόσμιο σύστημα. Ένα αυτοκίνητο μπορεί να έχει σίδερο από τη Βολιβία, να κατασκευάστηκε στη Γερμανία, να φοράμε μπλουζάκια από τις Φιλιππίνες ή παπούτσια από την Κίνα.
Ετσι οι σχέσεις μεταξύ ανθρώπων, μέσα στον καπιταλισμό μεταμφιέζονται σε σχέσεις μεταξύ πραγμάτων –μεταξύ των προϊόντων της εργασίας. Που επειδή οι εργάτες δεν έχουν κανέναν έλεγχο πάνω στη δουλειά τους, στο τι παράγουν και γιατί, έρχονται να τους στοιχειώσουν σαν κάτι ακατανόητο και ξένο. Αυτό που ο Μαρξ ανέλυε στο «Κεφάλαιο» ως «φετιχισμό του εμπορεύματος».
Τότε από πού βγαίνει το κέρδος; Μήπως κάποιοι καπιταλιστές βρίσκουν ένα τρόπο να πουλάνε τα προϊόντα τους ακριβότερα από την αξία τους; Αν αυτό ήταν ο κανόνας, τότε αυτό που θα κέρδιζε ένας καπιταλιστής θα το έχανε από την κλοπή που θα του έκανε ένας άλλος πχ προμηθευτής του στην αγορά. Οι αστοί οικονομολόγοι λένε ότι το κέρδος είναι η αμοιβή του κεφαλαίου, του ενός από τους «συντελεστές της παραγωγής», βάζει τα μηχανήματα, τα χρήματα, τη γη, τα ακίνητα για να ξεκινήσει η παραγωγή. Όμως, τα μηχανήματα, τα κτίρια είναι προϊόν της εργασίας των εργατών δεν πέφτουν από τον ουρανό. Ούτε τα μηχανήματα παράγουν από μόνα τους αξία. Ο Μαρξ έλεγε ότι τα μηχανήματα ενσωματώνουν αξία που έχει παράγει η ζωντανή εργασία των εργατών, είναι «νεκρή εργασία». Αυτό που παράγει αξία είναι η «ζωντανή εργασία» των εργατών κι όχι η «νεκρή εργασία» που είναι ενσωματωμένη στα μηχανήματα.
Αυτό που έδειξε ο Μαρξ είναι ότι η πηγή των κερδών του καπιταλιστών είναι η απόσπαση ενός τμήματος της εργασίας των εργατών. Πώς γίνεται αυτό; Για να επιβιώσει ο εργάτης στον καπιταλισμό πρέπει να δουλέψει σε ένα καπιταλιστή, δηλαδή να του πουλήσει την εργατική του δύναμη. Ο εργάτης δεν πουλάει την εργασία του, πουλάει την ικανότητά του να παράγει, την εργατική του δύναμη. Όπως και για όλα τα εμπορεύματα στον καπιταλισμό, η αξία της εργατικής δύναμης καθορίζεται από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο για την αναπαραγωγή της. Για να δουλέψει ένας εργάτης θα πρέπει να φάει, να ντυθεί, να έχει κάποια μόρφωση, ένα επίπεδο υγείας, κάποιο ελεύθερο χρόνο, χρόνο και χρήμα για να μεγαλώσει η επόμενη γενιά των εργατών κλπ. Αυτά κι άλλα καθορίζουν την ανταλλακτική αξία της εργατικής δύναμης. Οσο για την αξία χρήσης της, που έχει όπως και τα άλλα εμπορεύματα, είναι η δυνατότητά της να τη χρησιμοποιεί ο καπιταλιστής για να βάζει μπροστά τη παραγωγή και τη μεταφορά των προϊόντων, για να βγάλει κέρδος στο τέλος.
Η αξία της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης μπορεί να είναι τρεις τέσσερις ώρες την ημέρα, αλλά ο εργάτης δουλεύει πχ οχτώ ώρες στον καπιταλιστή. Αυτή η διαφορά που προκύπτει ανάμεσα στα δυο αυτά πράγματα, την ονόμασε ο Μαρξ υπεραξία. Για να καταλάβουμε για τι μεγέθη μιλάμε, έχει υπολογιστεί ότι για να κατασκευαστεί σήμερα ένα αυτοκίνητο, χρειάζεται μέσος όρος εργασίας δυο-τριών ημερών αλλά ο εργάτης για να αγοράσει αυτό το αυτοκίνητο χρειάζεται να δουλέψει δέκα χρόνια. Βλέπουμε λοιπόν, ότι σε αντίθεση με τις προηγούμενες ταξικές εκμεταλλευτικές κοινωνίες, η εκμετάλλευση στον καπιταλισμό είναι πολύ καλά κρυμμένη. Μας λένε ότι ο εργάτης πληρώνεται για την εργασία του, αλλά στην πραγματικότητα δεν αμοίβεται με βάση την αξία που παράγει, αλλά με βάση την εργατική του δύναμη.
Γι’ αυτό η μεγαλύτερη απατεωνιά είναι όταν μας λένε ότι στον καπιταλισμό είμαστε όλοι ελεύθεροι. Αν δεν πουλήσουν την εργατική τους δύναμη οι εργάτες, τη μόνη άλλη επιλογή που έχουν είναι να πεθάνουν από τη πείνα. Ετσι κι αλλιώς στην αυγή του καπιταλισμού η διαδικασία απόσπασης των παραγωγών από τη γη και τα εργαλεία τους ήταν μια πολύ βίαιη και αιματηρή διαδικασία, αυτό που ο Μαρξ ονόμασε περίοδο της «πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου».
Η μεγαλύτερη απόδειξη ότι ισχύει η εργασιακή θεωρία της αξίας του Μαρξ είναι οι κρίσεις στον καπιταλισμό. Ο Μαρξ εξηγεί πως οι καπιταλιστές μέσα από τον ανταγωνισμό μεταξύ τους, συσσωρεύουν όλο και περισσότερο «νεκρή εργασία» σε σχέση με τη «ζωντανή» και με αυτό τον τρόπο υποσκάπτουν την ίδια τη πηγή των κερδών τους.
Δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνική δικαιοσύνη μέσα στον καπιταλισμό. Μπορούμε να παλεύουμε και να καλυτερεύουμε τη ζωή μας –κατακτώντας καλύτερους μισθούς, λιγότερες ώρες εργασίας, όμως το μόνο που καταφέρνουμε τελικά έτσι είναι να περιορίζουμε το βαθμό της εκμετάλλευσης. Για να απαλλαγούμε από αυτή την αλυσίδα πρέπει να απαλλαγούμε οριστικά από το καπιταλιστικό σύστημα. Να το αντικαταστήσουμε με μια κοινωνία που οι άνθρωποι θα αποφασίζουν συλλογικά τι θα παράγουν και πώς, όπου η τεχνολογία θα είναι μέσο για την ικανοποίηση των αναγκών και όχι τρόπος να αυξηθεί η εκμετάλλευση όπως είναι σήμερα, και η εργασία να είναι μέσο για την προσωπική και συλλογική ανάπτυξη του ανθρώπου.