Άρθρο
H απελευθέρωση των γυναικών - Aπό τον Mάη του ‘68 στο Aσφαλιστικό

Eργαζόμενες της ΔEH σε απεργιακή φρουρά, 3/03

H Iρις Aυδή Kαλκάνη, συγγραφέας, η Γιάννα Kαραντινάκη συνδικαλίστρια στη ΔEH και η Mαρία Στύλλου από το “Σοσιαλισμός από τα κάτω” βρέθηκαν μαζί στον Mαρξισμό 2008 και μίλησαν για την πορεία των Γυναικών από το Mάη του ‘68 μέχρι τις απεργίες του Aσφαλιστικού. Eδώ παρουσιάζουμε συνοπτικά τις εισηγήσεις τους.

◗ Mαρία Στύλλου:

O Mαρξ γράφει στην «Αγία Οικογένεια» ότι η αλλαγή σε κάθε ιστορική περίοδο καθορίζεται από την πρόοδο της γυναικείας απελευθέρωσης. Γιατί ο βαθμός απελευθέρωσης των γυναικών, μετράει του πόσο έχει προχωρήσει η συγκεκριμένη κοινωνία. Αυτό συνέβηκε τον Μάη του ΄68, όπως και σε κάθε προηγούμενη επαναστατική περίοδο, το 1848, το 1917, το ’36, στην Aντίσταση, στις δεκαετίες ‘60 και ‘70.

Το ‘68 ήταν το μεγάλο άλμα μπροστά. Ηταν η εξέγερση του καινούργιου απέναντι στο παλιό. Υπήρχαν τέσσερις αλλαγές που όχι μόνο άλλαξαν την ζωή των γυναικών αλλά και τις κυρίαρχες ιδέες που επικρατούσαν μέχρι τότε. 

Ο αριθμός των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση στις αρχές του ’60 είχε ανέβει δραματικά. Στην Ελλάδα αυτή η αλλαγή δεν περιορίστηκε μόνο στην Φιλοσοφική αλλά και σε μια σειρά άλλες σχολές. Tο Πολυτεχνείο και μια σειρά αντροκρατούμενα κάστρα άρχισαν να πέφτουν. Η αντίθεση ανάμεσα στην ζωή τους σαν φοιτήτριες και στους περιορισμούς από το σπίτι έφερε την νεολαία σε σύγκρουση με τον συντηρητισμό και τα στερεότυπα. Στο Πανεπιστήμιο, η ΕΚΟΦ, η φοιτητική παράταξη της δεξιάς στις σχολές, κυνηγούσε της αριστερές φοιτήτριες με σύνθημα «Κάτω η παρθενία».

Ο δεύτερος παράγοντας ήταν η δυνατότητα που είχαν πια οι ίδιες οι γυναίκες να ξεχωρίσουν τις σεξουαλικές τους σχέσεις, από τον γάμο και τα παιδιά. Η δυνατότητα της αντισύλληψης δεν εξαρτιόταν πια από τον άντρα αλλά από τις ίδιες τις γυναίκες. Παντού κυκλοφορούσαν ανοιχτά φυλλάδια που ενημέρωναν τις γυναίκες για τα μέσα αντισύλληψης που μπορούσαν να διαλέξουν. Στα Πανεπιστήμια της Βρετανίας εξασφάλιζες δωρεάν την αντισύλληψη, μέσα από μια απλή επίσκεψη στο γιατρό της σχολής σου. Σε κάθε πανεπιστημιακή σχολή από τις αρχές του ’60, υπήρχε κεντρικό τμήμα που ενημέρωνε και παρείχε δωρεάν αντισύλληψη.

Τρίτο και πιο σημαντικό ήταν η αλλαγή της θέσης της γυναίκας στην δουλειά. Η οικονομική ανάπτυξη από τις αρχές του ΄50 μέχρι τα μέσα του ’70, σήμανε όχι μόνο την αύξηση  της απασχόλησης συνολικά, αλλά και ενός μεγάλου ποσοστού γυναικών που παλιότερα έμεναν στο σπίτι. Oι περισσότερες φοιτήτριες του ’50 άνηκαν στις κλασικές οικογένειες με τον πατέρα να δουλεύει και την μητέρα μαζί με τους παππούδες να μένει στο σπίτι. Aπό το ’60 αυτή η εικόνα άρχισε να αλλάζει. 

Oμως το βγαλσιμο των γυναικών στην παραγωγή δεν εξαφάνισε τις διακρίσεις σε βάρος τους. Aντίθετα, τις έκανε πιο εκρηκτικές, γιατί φόρτωσε τις γυναίκες με τα διπλά βάρη στο σπίτι και στη δουλειά.

Αυτές οι εξελίξεις μέσα σε ένα κλίμα γενικής εξέγερσης, έβαλε στο κέντρο το αίτημα για την απελευθέρωση των γυναικών. Δημιούργησε ένα μεγάλο κίνημα που πάλεψε για το δικαίωμα στην έκτρωση, αναγκάζοντας όλες τις κυβερνήσεις να περάσουν νόμους που άλλαζαν το προηγούμενο καθεστώς. Στην Ιταλία το κίνημα κέρδισε και το δημοψήφισμα για το διαζύγιο, παρά την τεράστια αντίδραση της καθολικής εκκλησίας και της ιταλικής χριστιανοδημοκρατίας. 

Η δύναμη του γυναικείου κινήματος δεν ήταν η ιδιαιτερότητα του, αλλά η σύγκρουση με ένα σύστημα που είχε ξεσηκώσει και την νεολαία και την εργατική τάξη. Μάλιστα εκεί που οι γυναικείες οργανώσεις συνδέθηκαν με τους αγώνες των εργατών, εκεί και οι κατακτήσεις ήταν περισσότερες και η διάρκεια τους μεγαλύτερη. Η κυρίαρχη τάξη είχε δυσκολίες να προχωρήσει  στην αντεπανάσταση που προετοίμαζε.

Το κέρδος και όχι οι άντρες βρίσκεται στο κέντρο της γυναικείας καταπίεσης. Κι αυτό καθόρισε και την συνέχεια. Ο καπιταλισμός ήθελε και θέλει άντρες και γυναίκες έξω από το σπίτι γιατί και οι δύο είναι πηγές αύξησης των κερδών. Χρειάζεται όμως ταυτόχρονα τις ιδέες που του επιτρέπουν να κρατάει την διαφοροποίηση αντρών και γυναικών στην δουλειά (μικρότεροι μισθοί, χειρότερες συνθήκες) και ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την απλήρωτη αναπραγωγή της εργατικής δύναμης μέσα στην οικογένεια. 

Αυτό σήμαινε ότι χρειαζόταν τις ιδέες που μπορούσαν να γεφυρώσουν αυτή την αντίφαση. Πριν 50 χρόνια το σύστημα χρησιμοποιούσε το επιχείρημα της «βιολογικής ή πνευματικής κατωτερότητας των γυναικών», σήμερα προβάλει τις ιδέες του εμπορεύματος. Κερδίζει όποιος μπορεί να αγοράσει ή να πουλήσει πιο ακριβά στην αγορά. Αυτές είναι οι απελευθερωμένες γυναίκες, προσπαθούν να μας πείσουν. Όσες δεν το πετύχουν φταίνε οι ίδιες. Γι’ αυτό και τα πρότυπα που προβάλουν έχουν αλλάξει. 

Τώρα η επιτυχία σημαίνει υπουργός, σταρ, πορνοσταρ ή μάνατζερ στην διοίκηση μεγάλων επιχειρήσεων. Είναι η μεγαλύτερη απάτη να προβάλουν το 1% των γυναικών, σαν πρότυπο στα εκατομμύρια που δουλεύουν τις πιο σκληρές δουλειές, με ελαστικά ωράρια, με part-time μισθούς και με το νέο Ασφαλιστικό να εξασφαλίζει την καταπίεση επί 40-50 χρόνια ασταμάτητης δουλειάς.

Εάν ο Μάης του ’68 έκανε τους καπιταλιστές να τρέμουν και να αναγκάζονται σε μεταρρυθμίσεις για να αποφύγουν την επανάσταση, σήμερα χρειαζόμαστε ένα πιο δυνατό και πιο μεγάλο ’68. Έχουμε την δυνατότητα, το έδειξε η μάχη για το Ασφαλιστικό. Είμαστε ξανά στην αρχή!

◗ Iρις Αυδή- Καλκάνη:

O Μάης του ‘68 έφτασε στην ελληνική κοινωνία όταν εμείς εδώ είχαμε δικτατορία. Ήταν μία εποχή που η ελληνική κοινωνία ήταν απομονωμένη από την υπόλοιπη Ευρώπη, που άλλα πράγματα πολύ σημαντικά αφορούσαν τους ανθρώπους, που σε μένα ήρθε απλώς ο απόηχος ότι υπήρχε ένα σύνθημα από μία επανάσταση που έγινε, ένα κίνημα που έγινε τον Μάη του ΄68, που έλεγε: «Υπάρχει ένας άνθρωπος που είναι πιο άγνωστος από τον Άγνωστο Στρατιώτη, η γυναίκα του». 

Θα πρέπει να ξέρετε ότι το γυναικείο κίνημα ή καλύτερα οι διεκδικήσεις των γυναικών ξεκινάνε από πολύ παλιά. Απο τότε που η γυναίκα θεωρούνταν «πράγμα» και αντιμετωπιζόταν μ’ αυτό τον τρόπο μέχρι να φτάσουμε στην σημερινή κατάσταση να θεωρείται ισότιμος άνθρωπος. Μπορεί να μην ήταν οι διεκδικήσεις μαζικές, υπήρχαν πάντα όμως γυναίκες σημαντικές, σε κάθε εποχή, που προσπαθούσαν να ξυπνήσουν τις υπόλοιπες να διαμαρτυρηθούν. Δεν είναι της ώρας  να πούμε ποιες ήταν αυτές οι γυναίκες, όμως όσο ψάχνει κανείς προς τα πίσω πάντα θα βρίσκει γυναίκες σημαντικές επαναστάτριες.

Το ‘44 άρχισαν να γίνονται διάφορες συζητήσεις και τότε άρχισαν να φαίνονται ότι υπάρχουν καινούργιες αντιλήψεις για πάρα πολλά θέματα. Σε μια κοινωνία που ήταν πατριαρχική, η αντιμετώπιση των γυναικών εξακολουθούσε να είναι πάρα πολύ συντηρητική. Κάθε κίνηση για την ισότητα των φύλων προσέκρουε στην μεγάλη πλειοψηφία ανδρών και γυναικών ακόμη, και βέβαια στην στάση της εκκλησίας. Η αντίσταση της πολιτείας στην προσπάθεια εφαρμογής της ισότητας σε κάθε τομέα της πολιτικής ζωής ήταν μεγάλη.

Καθοριστικό, ωστόσο, ήταν η αναθεώρηση του Συντάγματος το 1975. Τότε όταν άρχισαν να ξανά δραστηριοποιούνται οι δύο-τρεις μεγάλες γυναικείες οργανώσεις και με την δική τους πίεση μπήκε στο Σύνταγμα μια διάταξη, η οποία καταρχήν φαινόταν περιττή. Γιατί υπήρχε μεν στο Σύνταγμα η διάταξη που έλεγε «Όλοι οι Έλληνες Πολίτες είναι Ίσοι» αλλά πάντα υπήρχε από κάτω η υποσημείωση που έλεγε: «Οι γυναίκες όμως... θα έχουν ορισμένα δικαιώματα». Με την επιβολή όμως, με την πίεση του γυναικείου κινήματος, μπήκε μία καινούργια διάταξη που έλεγε «Έλληνες και Ελληνίδες είναι ίσοι ενώπιον του Νόμου».

Απο τότε άρχισε το δυνάμωμα του γυναικείου κινήματος. Γιατί οι γυναίκες άρχισαν να διεκδικούν αυτά που υποτίθεται έπρεπε να τους δίνει το Σύνταγμα, να εφαρμοστεί δηλαδή η θεμελιώδης αυτή αρχή στην πράξη.  Τότε άρχισαν κοντά στις παλιές αυτές οργανώσεις, να δημιουργούνται νέες, άρχισαν να φτιάχνονται ομάδες με συγκεκριμένο αίτημα ή άλλες με γενικότερα αιτήματα και βέβαια να δημιουργούνται και ομάδες μέσα στα κόμματα, τμήμα των κομμάτων ακόμα και οργανώσεις κομματικές. Είχε γίνει και ένα βιβλιοπωλείο, το Βιβλιοπωλείο των Γυναικών, με γυναικεία πελατεία, φτιάχτηκε καφενείο γυναικών που δεν είχε βέβαια την ίδια απήχηση και η προσπάθεια ήταν να σπάνε συνεχώς αυτό που λέγανε τα «κάστρα». Όταν έμπαινε μια γυναίκα σε έναν ανδροκρατούμενο τομέα, ήταν για μας μια μεγάλη ικανοποίηση. 

Συνεχώς το κίνημα αυτό προχωρούσε με διάφορες διεκδικήσεις ανάλογα με το τι ήθελε ο καθένας. Υπήρχαν οι γυναικείες ομοφυλόφιλες οργανώσεις, υπέρ των δικαιωμάτων των ομοφυλόφιλων γυναικών, υπήρχαν και γυναίκες που διεκδικούσαν την σύνταξη της νοικοκυράς. Ήταν ένα μεγάλο φάσμα, ένα κίνημα που τα χωρούσε όλα. Βέβαια δεν υπήρχαν συγκρούσεις μεταξύ τους. Κάθε φορά που γινόταν μια μεγάλη διεκδίκηση, υπήρχε και μία Συντονιστική Επιτροπή που μάζευε όλες τις γυναικείες οργανώσεις σε μια διεκδίκηση. Έτσι άρχισε η ίδια η κοινωνία να μπολιάζεται με τις αντιλήψεις του γυναικείου κινήματος και τότε φάνηκε πώς η επίδραση των ιδεών του Μάη ήταν πολύ σημαντική.

Η πρώτη μεγάλη ανατροπή στην θέση της γυναίκας ήρθε όταν έγινε η τροποποίηση του Οικογενειακού Δικαίου το 1983. Έπαψε να ισχύει η πατρική εξουσία, άρχισαν να μπορούν οι σύζυγοι να είναι ισότιμοι και η γυναίκα να κρατάει το δικό της επώνυμο μετά το γάμο. Αυτό ήταν ένα θέμα που απασχολούσε πάρα πολλές γυναίκες διότι κάποιες ήθελαν να κρατήσουν το επώνυμο του άνδρα. Θέλοντας να κρατήσουν το επώνυμο του άνδρα, κρατούσαν ακόμα την αντίληψη ότι οι ίδιες δικαιώνονται μέσα από τον γάμο Ήταν μια διάταξη πρωτοποριακή σε όλα τα ευρωπαϊκά δίκαια.

H ισότητα στην εργασία δεν έγινε το ίδιο εύκολα διότι είχε οικονομικό κόστος. Έγινε αλλά εφαρμόστηκε μόνο στον δημόσιο τομέα , διότι ο ιδιωτικός τομέας έχανε πάρα πολλά απ’ αυτή την ισότητα και δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Τότε βέβαια άρχισε και η προσπάθεια του κράτους και του κεφαλαίου να εκμεταλλευτούν με άλλο τρόπο τις γυναίκες αφού πια υπήρχε η νομοθετική ισότητα. Σίγα -σίγα άρχισε να εφαρμόζεται η ισότητα προς τα κάτω. Αφού δεν μπορούσε να γίνει η ισότητα προς τα πάνω διότι είχε οικονομικό κόστος. 

Έγιναν πολλές προσπάθειες έτσι ώστε να φαίνεται ότι υπάρχει ισότητα και προχωράει η κοινωνία. Για την προσπάθεια περιορισμού του χρόνου εργασίας, αντί να περιορίζεται και για τα δύο φύλα, επιμηκύνεται και για τα δύο φύλα. Η άμβλωση γίνεται συνεχώς η προσπάθεια να δημιουργεί ενοχές στις γυναίκες, η σωματική βία των ανδρών κατά των γυναικών ενώ παλιά ήταν αυτονόητη τώρα υπάρχει ένας νέος νόμος, αλλά ουσιαστικά εξακολουθεί και δεν σταματάει απ’ αυτή την νομοθεσία. 

Το ίδιο έκανε και το κεφάλαιο. Έβαλε τις γυναίκες, ακόμα και τους άντρες, στην παγίδα της κατανάλωσης. Μια προσπάθεια να εκμεταλλευτεί την νέα γυναίκα ώστε να γίνει άπληστος καταναλωτής. Με συστηματικούς μηχανισμούς, με κυριότερους απ’ αυτούς την διαφήμιση προϊόντων, ρούχων, καλλυντικών γίνεται η προσπάθεια ώστε να πειστούν ότι όλα αυτά είναι απαραίτητα για την ολοκλήρωση της προσωπικότητας τους.

Το shopping therapy έγινε ένας τρόπος για να ξεθυμαίνουν οι γυναίκες από την αυτονόητη ένταση των πολλαπλών της ρόλων.  Ίδια προσπάθεια έγινε και με τους άνδρες να γίνουν καταναλωτές αυτών των προϊόντων και υπηρεσιών έτσι ώστε η κατανάλωση ρούχων, αξεσουάρ, γρήγορων και ακριβών αμαξιών να προσθέτουν αρρενωπότητα. Ο φόβος της γήρανσης σε συνδυασμό με την κατανάλωση προϊόντων για να μην φαίνεται η ηλικία είναι μεγάλος αφού οι γυναίκες όταν φτάσουν σε κάποια ηλικία απομονώνονται στο περιθώριο της οικονομικής ζωής. Βασικό ρόλο σ’ αυτό έπαιξε η τηλεόραση ώστε να διατηρήσει τη νέα εκμετάλλευση της γυναίκας. 

Αν κοιτάξει κανείς τα ποσοστά των γεννήσεων των παιδιών από τις γυναίκες που δουλεύουν στον δημόσιο τομέα είναι συντριπτικά σε σχέση με τις γυναίκες που εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα, γιατί εκεί ακριβώς οι γυναίκες τολμούν να κάνουν παιδιά επειδή δεν έχουν τον φόβο της απόλυσης. Ένα από τα κολπάκια που κάνουν οι επιχειρήσεις, επειδή είναι παράνομο να μην προσλαμβάνεις έγκυο, είναι να ζητούν να κάνουν εξετάσεις πριν προσληφθούν. 

Επίσης όταν έγινε ο νόμος για την προστασία της μητρότητας είπανε ότι προβλέπεται χώρος για παιδικό σταθμό σε όλες τις επιχειρήσεις, που ποτέ δεν εφαρμόστηκε και τις περισσότερες φορές οι χώροι αυτοί μετατράπηκαν σε αποθήκες, πάρκιγκ ή οτιδήποτε άλλο. Εκεί είναι που φαίνεται ξεκάθαρα πόσο ο καπιταλισμός μέσα από την  ιδιωτική πρωτοβουλία δεν δίνει καμία σημασία γιατί πάνω απ’ όλα είναι το κέρδος. 

◗ Γιάννα Καραντινάκη:

Το Ασφαλιστικό νομοσχέδιο κατακρεούργησε το σύνολο των εργαζομένων και την ελληνική κοινωνία αλλά ιδιαίτερα τις γυναίκες. Γνωρίζετε πολύ καλά ότι πέρα από την αύξηση των ορίων ηλικίας των γυναικών από 5-15 χρόνια έχουμε και μια τεράστια μείωση των συντάξεων από 8%-20% τουλάχιστον. Υπήρχε μια δυνατότητα στις γυναίκες εργαζόμενες που έχουν δύο παιδιά να κάνουν και ένα τρίτο, διότι το υπάρχον ασφαλιστικό πλαίσιο έλεγε ότι οι τρίτεκνες γυναίκες μπορούν να φύγουν με είκοσι χρόνια ανεξαρτήτου ορίου ηλικίας. Αυτό το νομοσχέδιο που ήρθε και ψηφίστηκε, λεει 20 χρόνια δουλειάς και 50 χρόνια ηλικείας δηλαδή αν μια γυναίκα πιάσει δουλειά στα 18 ή στα 20 μιλάμε για 30-32 χρόνια. Ποιος εργαζόμενος δουλεύει 16 ώρες, γιατί τόσο δουλεύουν στην δουλειά και στο σπίτι οι γυναίκες, ποιος λοιπόν εργαζόμενος αντέχει να συνταξιοδοτηθεί με τόσα πολλά χρόνια; 

Κάποιοι θεωρούσαν ότι ήταν προνόμιο των γυναικών να φεύγουν λίγο νωρίτερα στην σύνταξη. Oι περισσότερες γυναίκες που επέλεγαν να φύγουν νωρίτερα με πενιχρές συντάξεις το επέλεγαν γιατί η φροντίδα που είχαν στο σπίτι είτε είχε να κάνει με τα παιδιά ή τα παιδιά των παιδιών της είτε τους γονείς, δούλευαν διπλά. Επίσης οι περισσότερες μονογονικές οικογένειες αποτελούνται κυρίως από γυναίκες.

Οι γυναίκες σήμερα έχουν πραγματικά πολύ πλούσια βιογραφικά. Για να προσληφθούν λοιπόν στις ιδιωτικές εταιρείες πρέπει να υπογράψουν ότι τα επόμενα πέντε χρόνια δεν θα κάνουν παιδί. Αυτό συμβαίνει σε όλο τον ιδιωτικό τομέα αλλά κύρια στις κατασκευαστικές εταιρείες οι οποίες παίρνουν έργα 3 και 5 ετών και θέλουν το έργο αυτό που θα πάρουν να το φέρουν εις πέρας. Πέρα απ’ αυτό κυριολεκτικά χρησιμοποιούν τις γυναίκες μέσα από την μερική απασχόληση, την αδήλωτη εργασία, τις έχουν αφήσει στο έλεος της κάθε μιας ρύθμισης των κυβερνήσεων, ότι επιβαρύνουν δηλαδή αυτές οι ρυθμίσεις τις σχέσεις εργασίας οι γυναίκες είναι εκείνες που πρώτες τις υφίστανται.

Το καπιταλιστικό σύστημα νομοθετεί με γνώμονα μόνο την αγορά και τα συμφέροντα των εργοδοτών. Το απέδειξε τελευταία με το Ασφαλιστικό γιατί χωρίς καμία μέριμνα για τις εργαζόμενες και συνολικά τους εργαζόμενους, νομοθέτησε χωρίς να τους ενδιαφέρει η κάθε γυναίκα που αφήνει το πρωί το παιδί της. Χωρίς να έχει φροντίσει να υπάρχει παιδικός σταθμός ή σχολείο, πήρε ουσιαστικά τις γυναίκες και τις έστειλε στο εκτελεστικό απόσπασμα. 

Και για να δείτε πώς πέταξε τις γυναίκες στην αγορά και στους εργοδότες, αυτό που έκανε ήταν να  δώσει τους 6 μήνες την άδειας μητρότητας, την οποία όμως για να την πάρεις πρέπει να κάνεις και αίτηση στον εργοδότη και στον ΟΑΕΔ. Ουσιαστικά τα 650 ευρώ που θα πάρει τα πληρώνει αποκλειστικά ο ΟΑΕΔ. Έτσι ο εργοδότης και δεν πληρώνει και είναι κι αυτός που θα ρυθμίσει αν τελικά θα πάρει αυτή την άδεια η γυναίκα ή όχι.

Η μάχη για το Ασφαλιστικό πραγματικά ανέδειξε ένα κίνημα το οποίο χρειάζεται σωστή αντιμετώπιση γιατί μπορεί να πάει πολύ μακριά. Στις τελευταίες απεργίες που ήταν πολύ μεγάλες το «Αττικα» το πολυκατάστημα έκλεισε γιατί εκεί κατάφεραν και έφτιαξαν σωματείο κι έτσι πήραν απόφαση και το έκλεισαν. Αυτές οι κοπέλες που δουλεύουν πολύ σκληρά ωράρια με τους εργοδότες πάνω από τα κεφάλια τους κυριολεκτικά, έστελναν μηνύματα ότι είμαστε μαζί σας στον αγώνα. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά χιουμοριστικά μηνύματα ήταν: «Κλείστε μου το ρεύμα να μην ξαναδώ, την Φάνη να μου λύνει το Ασφαλιστικό», που φωνάχτηκε σε όλες τις πορείες ακόμα κι αν δεν κατάφερναν να είναι εκεί. 

Πέρα από την συνδικαλιστική μου ιδιότητα στην ΔΕΗ είμαι μέλος της ΓΣΕΕ και θέλω να σας πω πως για πρώτη φορά στην ιστορία της ΓΣΕΕ έχουμε τέσσερις γυναίκες εκλεγμένες στο Διοικητικό Συμβούλιο. Είναι παρήγορο που οι γυναίκες άρχισαν να βρίσκονται στα κέντρα λήψεως αποφάσεων και να μην αποφασίζουν άλλοι για λογαριασμό τους. Προφανώς το Ασφαλιστικό δεν αφορά μόνο στις γυναίκες αλλά και τους άντρες, αλλά θα πρέπει εμείς να αναπτύξουμε εκείνο το κίνημα, να  προβάλουμε αυτά τα ζητήματα και να συμμετέχουμε, να είμαστε εκεί στα συνδικάτα και να παροτρύνουμε όλες τις  γυναίκες να συμμετέχουν σ’ αυτά. Στον αγώνα του Ασφαλιστικού οι γυναίκες ήταν μπροστά, έδωσαν πραγματικά εξετάσεις και πολλούς τους άφησαν άφωνους. Γιατί και συμμετείχαν και ενημερωμένες ήταν και ήξεραν πώς να διεκδικήσουν.