Άρθρο
Nεοφιλελευθερισμός και κινήματα πόλης

Εξώφυλλο του τευχους 69

Στο τετραήμερο Mαρξισμός 2008 μια από τις πιο ζωντανές συζητήσεις έγινε γύρω από αυτό το θέμα. Hταν εκεί ο Πάνος Tότσικας, αρχιτέκτονας, ο Aποστόλης Aλωνιάτης από την Kίνηση Πολιτών Kηφι-SOS, η Mαρίνα Δίζη πρώην βουλευτής των Oικολόγων, ο Γιώργος Pάγκος από το ΣEK. Eδώ παρουσιάζουμε το άνοιγμα που έκαναν στη συζήτηση.

◗ Πάνος Τότσικας:

Τα ζητήματα της πόλης, του νεοφιλελευθερισμού, των κινημάτων των πολιτών είναι μέτωπα που ελάχιστα έχουμε συζητήσει σε δημόσιο επίπεδο τα τελευταία χρόνια παρόλο που υπάρχει ένας ακτιβισμός και μια δραστηριότητα μιας δεκαετίας-δεκαπενταετίας. Δεν έχει ανοίξει δηλαδή μια δημόσια κουβέντα πέρα από τους ακαδημαϊκούς κύκλους. Νομίζω ότι είναι καλή ευκαιρία να κάνουμε ορισμένες επισημάνσεις και να δούμε μέσα από ποιες διαδικασίες θα μπορούσαν τα κινήματα πόλης να παρέμβουν με ένα τρόπο συνολικό.

Η βασική αντίληψη που θα πρέπει να καθορίζει τη στάση μας είναι το τσιτάτο που έχει 20-30 χρόνια ζωής, το «Δράσε τοπικά, σκέψου παγκόσμια». Η κυριαρχία σήμερα ενός άγριου καπιταλισμού που θέλει τα κέρδη πάνω από όλα καταστρέφοντας στο διάβα του τη φύση και ό,τι ανθρώπινο, έχει αρχίσει να κάνει ορατές τις επιπτώσεις της και στο χώρο της πόλης. Κάθε πόλη προσπαθεί να ανέβει στην κυριαρχία των πόλεων στην κούρσα για την προσέλκυση κεφαλαίων, εταιριών και τουριστών με αποτέλεσμα η πόλη ολόκληρη να μετασχηματίζεται σε μια επιχείρηση. Η λειτουργία του θεσμού της τοπικής αυτοδιοίκησης αποκτά τα χαρακτηριστικά εμπορικής εταιρίας με το δήμαρχο επικεφαλής ως μάνατζερ.

Ταυτόχρονα εκπίπτει η ανάγκη για πολεοδομικό σχεδιασμό που στόχευε σε μια στοιχειώδη ισορροπία μέσω ενός ρυθμιστικού ρόλου των δημόσιων φορέων. Η υποχώρηση του κράτους πρόνοιας συμπαρέσυρε τα πολεοδομικά σχέδια και άφησε ανοιχτό το δρόμο στις αποσπασματικές μεγάλες παρεμβάσεις χωρίς συνάφεια κατακερματίζοντας το χώρο της πόλης. Στην πράξη η πόλη μετασχηματίζεται με βάση τους κανόνες της αγοράς.

Η πόλη αποτελεί στοιχείο στρατηγικής σημασίας για το νεοφιλελευθερισμό. Η κατάκτηση και πάλι κεντρικών σημείων των πόλεων από το διεθνοποιημένο κεφάλαιο με στόχο τα μέγιστα κέρδη και εις βάρος των δημόσιων πολιτικών για κοινωνικές προτεραιότητες, αποτελεί πολιτική αιχμής στη σημερινή συγκυρία. Μεγάλοι επενδυτές ψάχνουν περιοχές μέσα στις μεγάλες πόλεις γιατί, εκμεταλλευόμενοι τις υπάρχουσες υποδομές αλλά και τις δυνατότητες που προσφέρονται για δημιουργία εμπορικών χρήσεων, εξασφαλίζουν διπλή ανταποδοτικότητα και μεγάλα κέρδη εις βάθος χρόνου.

Μία πρώτη επισήμανση για τα κινήματα πόλης. Ο χώρος της πόλης δεν είναι ουδέτερος. Οι μετασχηματισμοί που τελούνται ακυρώνουν την έννοια του πολίτη με την καταπάτηση βασικών δικαιωμάτων, ιδιωτικοποιούν το δημόσιο χώρο, εντείνουν τους κοινωνικούς και χωρικούς αποκλεισμούς και τις διακρίσεις, προχωρούν αυταρχικά στην ποινικοποίηση της φτώχειας, στην καταστολή, στην στρατιωτικοποίηση του αστικού χώρου. Βιώνουμε μια διαδικασία μετάβασης από το κοινωνικό στο ποινικό κράτος. Η πόλη-επιχείρηση παράγει ταυτόχρονα και με επιταχυνόμενους ρυθμούς τις κρίσεις και τους πολλαπλούς αποκλεισμούς άρα και τις αντιστάσεις. Τα κινήματα πόλης αποτελούν τμήματα των κοινωνικών κινημάτων τα οποία δεν οριοθετούνται και δεν περιορίζονται από τις κυρίαρχες αξίες και τους θεσμοποιημένους κανόνες του πολιτικού συστήματος. Οι αναφορές τους σε αντιδιαστολή με το πολιτικό σύστημα εδράζονται πρώτα απ’ όλα στην κοινωνία και έξω από το επίσημο κράτος και την οικονομική σφαίρα.

Για τον Εμανουέλ Καστέλς τα κοινωνικά κινήματα είναι οι πηγές της κοινωνικής αλλαγής ενώ τα πολιτικά κόμματα και οι οργανώσεις είναι τα όργανα των κοινωνικών παζαριών και οπισθοχωρήσεων. Έτσι, όπως λέει ο Καστέλς, χωρίς τα κοινωνικά κινήματα δεν υπάρχει ευκαιρία για την κοινωνία να ταρακουνήσει την κρατική κυριαρχία μέσω της οποίας επιβάλλονται οι κανόνες, νομοθετούνται οι αξίες και διατηρείται η ιδιοκτησία. Αλλά χωρίς πολιτικά κόμματα και οργανώσεις και ένα ανοιχτό πολιτικό σύστημα, νέες αξίες και επιθυμίες κατευθυνόμενες από τα κοινωνικά κινήματα αποτυγχάνουν και δεν οδηγούν σε κοινωνική μεταρρύθμιση και θεσμική αλλαγή.

Σήμερα το δικαίωμα στην πόλη και η κριτική στην καθημερινή ζωή του Ανρί Λεφέβρ επαναδιατυπώνεται ως αίτημα με νέους όρους και παίρνει τη μορφή της διεκδίκησης μιας πόλης για όλους. Το «σκέψου παγκόσμια, δράσε τοπικά» αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία στην αμφισβήτηση της πόλης επιχείρησης. Το «οι άνθρωποι ως κύρια συνιστώσα της πόλης και πάνω από τα κέρδη» υλοποιείται με τη διεκδίκηση της πόλης των δικαιωμάτων. Η πόλη των δικαιωμάτων σημαίνει αλλαγή στα κριτήρια σχεδιασμού, σημαίνει επανασχεδιασμό και επαναδιάταξη με έμφαση των πολλαπλών και ισότιμων δικαιωμάτων όλων των πολιτών, ανδρών και γυναικών, μεταναστών, αποκλεισμένων, χωρίς χαρτιά και δίχως φωνή, σημαίνει την ουσιαστική συμμετοχή των ίδιων των ενδιαφερόμενων ομάδων και ατόμων.

Αντιστεκόμαστε σημαίνει δημιουργούμε και δε δεχόμαστε την πόλη της αγοράς και των αποκλεισμών μέσα από μια πολεοδομία των αποκλεισμών.

◗ Αποστόλης Αλωνιάτης:

Όταν πριν αρκετό καιρό κάναμε μια κουβέντα για να γίνει ένας σχηματισμός της αντικαπιταλιστικής αριστεράς, είχα βάλει τον προβληματισμό μου ότι πρέπει να γίνει κατανοητό πρώτον ότι το περιβάλλον αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κινήματα που πρέπει να αναπτύξουμε διότι πολύ καλά αγωνιζόμαστε για την εργατική τάξη, για καλύτερη παιδεία και άλλα κεντρικά θέματα αλλά για όλα αυτά χρειάζεται να ζούμε κάπου για να τα πετύχουμε. Το περιβάλλον έχει άμεση σχέση με τη ζωή μας, με τους αγώνες της εργατικής τάξης, με τον οποιοδήποτε αγώνα κάνουμε και γι’αυτό θα πρέπει να το εντάξουμε και κεντρικά αλλά και τοπικά, στο γενικότερο σχεδιασμό που έχουμε και στους γενικότερους αγώνες που έχουμε βάλει.

Όλοι λέμε ότι είμαστε η κοινωνία του καναπέ. Πώς μπορούμε να την ξεσηκώσουμε, να τη βγάλουμε στο δρόμο, στην πλατεία; Θεωρώ ότι ένα σημείο είναι να ασχοληθούμε με τα τοπικά περιβαλλοντικά προβλήματα. Να διεκδικήσουμε έναν ελεύθερο χώρο. Από εκεί κινητοποιείς το συγκεκριμένο κάτοικο για το δικό του πρόβλημα και μπορείς να του ανοίξεις και για το ασφαλιστικό, το μισθό, την υγεία, την παιδεία. Πηγαίνοντας κεντρικά να περάσουμε κάποια πράγματα, θεωρώ ότι πολλοί μας ακούν, λίγοι μας καταλαβαίνουν  και πολύ λιγότερους ξεκουνάμε από τον καναπέ τους. Η πείρα του Παναττικού Δικτύου αλλά και η συμμετοχή μας στο κινηματικό κομμάτι του περιβάλλοντος –γιατί περιβάλλον σκέτο δεν υπάρχει, εάν δεν συνδέσεις το περιβάλλον με την κοινωνία και την κοινωνία με το περιβάλλον το έχεις χάσει το παιχνίδι- μας έχει δείξει ότι δεν μπορείς να μιλάς μόνο για τη σωτηρία ενός ελεύθερου χώρου αν δεν εξηγήσεις ότι πχ η παραλία Μοσχάτου που τσακώνονται τα Oλυμπιακά Aκίνητα με το δήμαρχο ποιος θα πουλήσει την παραλία για να πάρει τη μίζα. Ότι είναι πολιτικό ζήτημα, ότι είναι ενάντια στον καπιταλισμό και τον νεοφιλελευθερισμό ο αγώνας για να αποδοθεί η παραλία στους κατοίκους. Έτσι ώστε να βρεθούν λεφτά και αντί να δοθούν για ενισχύσεις σε κάποιους που θα στήσουν ένα τσιμεντένιο πράγμα και θα πάρουν επιδότηση από την ΕΕ, να πάνε εκεί που θα μπορεί όλος ο κόσμος να έχει έναν ελεύθερο χώρο, να μπορούν να παίξουν τα παιδιά του, να μπορεί να κάνει βόλτα και από την άλλη να έχει μια πηγή πρασίνου για να καθαρίζει το νέφος της Αθήνας. Αυτά είναι τα κινήματα πόλης και δρώντας τοπικά μπορούμε να περάσουμε όλα αυτά που μας ενδιαφέρει να περάσουμε στον κόσμο.

Είχαμε προτείνει τότε με τον Κηφισό, να περνάει από κάτω ο δρόμος και από πάνω το ποτάμι αλλά δεν μας άκουσαν. Ένα σύνθημα άλλωστε του Μάη του 68 ήταν «Κάτω από την άσφαλτο υπάρχει θάλασσα». Πρέπει να κατανοήσουμε ότι μέσα από αυτό το κίνημα στοχεύουμε τον καπιταλισμό με τοπικές μορφές και συνδέουμε όλα τα προβλήματα κινητοποιώντας τους ανθρώπους της γειτονιάς μας.

◗ Μαρίνα Δίζη:

 Όπως είναι γνωστό, το μερικό αποτελεί μέρος του γενικού και υπάρχει σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ τους. Έτσι πολλά προβλήματα τοπικού χαρακτήρα αποτελούν απόρροια μεγαλύτερων προβλημάτων εθνικής ή και παγκόσμιας κλίμακας. Η υπερθέρμανση του πλανήτη μετατρέπει το κλίμα της χώρας μας και αυτό σχετίζεται με τις πυρκαγιές. Το ίδιο συμβαίνει και με την ρύπανση της ατμόσφαιρας. Το σύνθημα του οικολογικού κινήματος «Σκέψου συλλογικά, δράσε τοπικά» είναι σήμερα πιο επίκαιρο από ποτέ. Όταν έχει κανείς συνειδητοποιήσει την ευρύτητα του προβλήματος και την γενεσιουργό αιτία του σε παγκόσμιο επίπεδο, τότε μπορεί να αντιληφθεί τις συνέπειές του σε τοπικό επίπεδο και να δράσει ανάλογα ως ενεργός πολίτης.

Το πρόβλημα στις μέρες μας έχει ένα όνομα: παγκοσμιοποίηση. Η αναζήτηση δηλαδή από τις επιχειρήσεις μεγαλύτερων ευκαιριών κέρδους εις βάρος του ανθρωπογενούς φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος. Το κυνήγι της ολοένα μεγαλύτερης κερδοφορίας των επιχειρήσεων βασίζεται στην υπερεκμετάλλευση ανθρώπινων και φυσικών πόρων και την αδιαφορία για τις περιβαλλοντικές συνέπειες. Η αγορά και τα κέρδη αποτελούν προτεραιότητα και τη βάση της πολιτικής όλων των νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων. Στο πλαίσιο αυτό, όλα ξεπουλιούνται. Η γη, οι ελεύθεροι χώροι, τα ιστορικά κτίρια, οι ακτές, τα ρέματα, τα ποτάμια.

Καθημερινά ένας δημόσιος χώρος απελευθερώνεται από πλευράς ιδιοκτησίας, εμπορευματοποιείται και παραδίδεται σε ιδιώτες. Όλα θυσιάζονται στο βωμό του κέρδους. Οι αποκαλούμενες περιβαλλοντικές μελέτες και ο όρος αειφόρος ανάπτυξη έχουν χάσει το νόημά τους και ακούγονται πλέον σαν ειρωνεία που δεν χρησιμεύουν για τους κρατούντες παρά ως άλλοθι για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Η παγκοσμιοποίηση και ο νεοφιλελευθερισμός που την υπηρετεί προκάλεσαν τη δημιουργία ενός ευρύτατου κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης και υπέρ της προστασίας της ποιότητας ζωής στην πόλη. Έτσι ερχόμαστε στην δημιουργία των σύγχρονων κινημάτων πόλης τα οποία αποτελούνται από ευαισθητοποιημένους πολίτες που αντιστέκονται στην επιδρομή που καθημερινά επιχειρείται στο περιβάλλον και την ίδια τους τη ζωή.

Τα κινήματα των πολιτών συχνά συγκρούονται με σφοδρότητα όχι μόνο με την κεντρική και την τοπική εξουσία αλλά και με τα διαπλεκόμενα συμφέροντα όπως έγινε στην περίπτωση του γηπέδου του ΠΑΟ στον Ελαιώνα, της βίλας Ζωγράφου κλπ. Σε κάποιες περιπτώσεις τα κινήματα πόλης έχουν συνεργαστεί με την τοπική αυτοδιοίκηση διαμορφώνοντας προϋποθέσεις για κοινή δράση και ώσμωση ιδεών όπως έγινε στην περίπτωση του δήμου Ελληνικού σε έναν αγώνα για την απελευθέρωση της πλαζ του Αγίου Κοσμά, στην απόκρουση της μεταφοράς της λυματολάσπης της Ψυτάλλειας στα νταμάρια της Πετρούπολης κλπ. Η τοπική αυτοδιοίκηση άλλοτε είναι σύμμαχος των κινημάτων των πολιτών άλλοτε στέκεται εχθρικά απέναντί τους.

Ο ρόλος των κινημάτων πόλης είναι πολύ σημαντικός γιατί συσπειρώνουν και ευαισθητοποιούν διαφορετικές πολιτικά και κοινωνικά ομάδες και πολίτες πάνω στα τοπικά προβλήματα ξεπερνώντας κομματικές ιδεοληψίες. Τα κινήματα πόλης από κοινού με το οικολογικό κίνημα και άλλους προοδευτικούς φορείς μπορούν να δώσουν τη μάχη για μια καλύτερη ποιότητα ζωής στην πόλη στο πλαίσιο του αγώνα για μια κοινωνία που ο άνθρωπος θα είναι πάνω από τα κέρδη.

◗ Γιώργος Ράγκος:

Η διαμόρφωση της Αθήνας σαν μια τερατούπολη έχει ξεκινήσει από την εποχή του Καραμανλή τη δεκαετία του ’60 και υπηρετούσε ένα στόχο, να γίνει η Αθήνα το κέντρο των Βαλκανίων και της νοτιοανατολικής Ευρώπης όσον αφορά το κέντρο του κεφαλαίου, είτε αυτό είναι το πιστωτικό είτε το ναυτιλιακό. Αυτόν τον στόχο υπηρετεί και σήμερα η ανάπτυξη της Αθήνας. Να γιατί  όλοι οι ελεύθεροι χώροι γίνονται γραφεία και εμπορικά κέντρα. Δεν τους ενδιαφέρει ποια είναι η ποιότητα ζωής του κόσμου που ζει στην Αθήνα, το πόσο πράσινο έχει η πόλη –η Αθήνα είναι η πρωτεύουσα με το λιγότερο πράσινο στην Ευρώπη. 

Αυτή η άναρχη δόμηση είναι το αποτέλεσμα της ζωής σε μια κοινωνία που την καθορίζει το κέρδος και όχι οι ανάγκες των απλών ανθρώπων. 

Οι επιθέσεις στους ελεύθερους χώρους και την ποιότητα ζωής θα εντείνονται το επόμενο διάστημα. 

Πέρσι τον Ιούνιο καιγόταν η Πάρνηθα και ο Υμηττός και εκείνη την περίοδο όλοι έλεγαν ότι ο τελευταίος πνεύμονας της Αττικής έχει εξαφανιστεί. Παρόλα αυτά στο χωροταξικό σχέδιο της Αθήνας που κατεβαίνει να συζητηθεί στη Βουλή δίνει και τους τελευταίους ελεύθερους χώρους στο μεγάλο κεφάλαιο.

Τα κινήματα πόλης έχουν να παίξουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο γιατί μέσα από αυτά ο κόσμος στις γειτονιές δίνει μάχες για να μπορέσει να προστατέψει την ποιότητα ζωής του. Αυτές οι κινητοποιήσεις έχουν αυξηθεί και στην Αθήνα και στην υπόλοιπη χώρα το τελευταίο διάστημα. 

Η Αριστερά έχει να προσφέρει σε αυτά τα κινήματα και αν ναι, τι; Από τη μεριά μας πιστεύουμε ότι η Αριστερά έχει να παίξει ρόλο. Θέλουμε αυτά τα κινήματα να είναι νικηφόρα, να ακυρώνουν τα σχέδια των κυβερνήσεων και του κεφαλαίου. Πρέπει να συμμετέχουμε και να υποστηρίζουμε αυτά τα κινήματα και, επιπλέον, να βάζουμε προστάσεις για να είναι αυτά τα κινήματα νικηφόρα.

Το ένα είναι το θέμα του συντονισμού. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι ο αποσπασματισμός των κινημάτων. Εμείς εδώ παλεύουμε για τη βίλα Ζωγράφου, παρακάτω μπορεί να παλεύουν για τον Ελαιώνα, παρακάτω για την Πάρνηθα κλπ. Η αποσπασματικότητα κάνει τα κινήματα πιο αδύνατα αλλά και πιο ευάλωτα στις πιέσεις των τοπικών ηγεσιών για να υποχωρήσουν. Το ζήτημα του συντονισμού των κινημάτων πόλης είναι από τα πιο βασικά ζητήματα. Ένας συντονισμός από τα κάτω, που θα ενοποιεί πάνω στους κοινούς στόχους. Το είδαμε στην πράξη στη διαδήλωση πέρσι στις 8 Δεκέμβρη. Για πρώτη φορά έγινε μεγάλη διαδήλωση ενάντια στην κλιματική αλλαγή. Η ραχοκοκαλιά της διαδήλωσης ήταν αυτά τα κινήματα μέσα από ένα συντονισμό, με το Παναττικό Δίκτυο και έδωσε μια παρακαταθήκη ώστε το επόμενο διάστημα να δούμε ακόμα μεγαλύτερες κινητοποιήσεις.

Το δεύτερο που χρειάζεται είναι η σύνδεση με το εργατικό κίνημα. Δεν είναι σχηματικό αυτό. Αν θέλουμε να αποτρέψουμε τις επιθέσεις, πρέπει να συνδεθούμε με την εργατική τάξη που ζει και παλεύει σε αυτές τις περιοχές. Το παράδειγμα του Νομισματοκοπείου είναι χαρακτηριστικό. Μπορούμε να αποτρέψουμε τη δημιουργία του υπουργείου Οικονομικών σε αυτή την περιοχή, μόνο αν συνδεθούμε με τους εργαζόμενους της περιοχής, αλλά και με τον ίδιο το Σύλλογο Εργαζομένων του υπουργείου.

Επειδή η ρίζα όλων αυτών των προβλημάτων είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός, για την ριζοσπαστική αριστερά, ο αντικαπιταλισμός μέσα σε αυτά τα κινήματα είναι πολύ σημαντικός για δύο λόγους. 

Πρώτον, για να μη γίνουν αυτά τα κινήματα απλά η δεξαμενή ψήφων της αριστεράς για την τοπική αυτοδιοίκηση. Δε θέλουμε τα κινήματα πόλης να αντιμετωπίζονται ότι απλά είναι κάποιοι ψηφοφόροι που θα βγάλουν αριστερούς δημάρχους στους δήμους ή θα αυξήσουν τα ποσοστά των αριστερών δυνάμεων μέσα στα δημοτικά συμβούλια. Γιατί αυτό περιορίζει τη δράση των κινημάτων και δεύτερον γιατί για πολλά προβλήματα που υπάρχουν στις πόλεις έχουν την ευθύνη ακόμα και δήμοι που υποστηρίζονταν από την αριστερά.

Δεύτερον, η αντικαπιταλιστική αριστερά παίζει ρόλο, όχι μόνο για να εξηγεί από το που προέρχονται τα προβλήματα αλλά και για να ανοίγει τη συζήτηση ότι μπορούμε να αλλάξουμε αυτή την κατάσταση, ότι η Αθήνα μπορεί να γίνει μια άλλη πόλη, σε μια άλλη κοινωνία όπου δε θα στηρίζεται στο κέρδος αλλά στις ανάγκες των ανθρώπων.

Σε μια περίοδο έντονης ριζοσπαστικοποίησης χρειάζεται από τη μεριά των αντικαπιταλιστών αυτή τη συζήτηση να την κρατάμε ζωντανή για να μπορούμε να τροφοδοτούμε τα κινήματα με ιδέες και δράση. Για να μπορέσουμε να κερδίσουμε μάχες αλλά και να δημιουργήσουμε τους όρους να αλλάξουμε τις πόλεις μας προς όφελός μας αλλάζοντας την ίδια την κοινωνία.