Διαδήλωση έξω από τα Χειμερινά Ανάκτορα στην
O Nίκος Λούντος παρουσιάζει πώς οι Μπολσεβίκοι δίδαξαν την “τέχνη της εξέγερσης”.
Οι επαναστάσεις είναι πολύ γρήγορες διαδικασίες. Από το ξέσπασμα του Φλεβάρη μέχρι την απόκρουση του πραξικοπήματος του Κορνίλοφ στα τέλη Αυγούστου είχαν γίνει τόσες πολλές ανατροπές στη Ρωσία που δεν είχαν γίνει τα προηγούμενα 100 χρόνια. Κι όμως, τα πράγματα θα έπαιρναν μια ακόμη πιο γρήγορη και καθοριστική τροπή τους επόμενους δύο μήνες.
Η κινητοποίηση των εργατών της Πετρούπολης, χάρη στις πρωτοβουλίες που πήραν οι Μπολσεβίκοι, είχε τσακίσει την προσπάθεια του Κορνίλοφ να πάρει την εξουσία. Αν το είχε καταφέρει, η Ρωσία δεν θα ήταν η πρώτη χώρα που βίωσε μια πετυχημένη σοσιαλιστική επανάσταση αλλά ίσως η πρώτη χώρα που θα βίωνε το φασισμό. Οι εργάτες είχαν βγει δυναμωμένοι και σίγουροι για τη δύναμή τους. Η προσωρινή κυβέρνηση είχε σωθεί από το πραξικόπημα και ο Κερένσκι και οι υπουργοί του είχαν ακόμη το κεφάλι τους στους ώμους τους. Ομως είχαν χάσει το ένα τους “πόδι”. Μέχρι τότε κυβερνούσαν με τον ισχυρισμό ότι προστατεύουν την επανάσταση τόσο απέναντι στους αντεπαναστάτες, όσο και απέναντι στους Μπολσεβίκους. Τώρα ο άμεσος κίνδυνος της αντεπανάστασης είχε υποχωρήσει και υπεύθυνοι γι' αυτό ήταν οι Μπολσεβίκοι.
Ομως οι κυβερνώντες δεν είχαν βάλει μυαλό. Ο Κερένσκι συνέχιζε να καλεί τις επαναστατικές επιτροπές μέσα στο στρατό να διαλυθούν, τις ίδιες επιτροπές που είχαν σταματήσει το πραξικόπημα. Ζητούσε από τους στρατιώτες να “υπερασπίσουν την πατρίδα”, συνεχίζοντας να πολεμάνε και από τους χωρικούς να σταματήσουν την “αναρχία” με τις καταλήψεις γης. Ουσιαστικά, κανείς δεν τον άκουγε. Ηδη ξεδιπλωνόταν μια τεράστια πολιτική μεταστροφή. Οι μπολσεβίκοι έπαιρναν πλέον την πλειοψηφία στην εργατική τάξη τόσο της Πετρούπολης όσο και της Μόσχας, ενώ δυνάμωναν και σε πολλά άλλα σημεία.
Το δυνάμωμα των μπολσεβίκων ήταν κομμάτι μιας ευρύτερης διαδικασίας. Στην ύπαιθρο κορυφώθηκαν οι καταλήψεις στα χωράφια και στα αρχοντικά των γαιοκτημόνων. Οι εθνότητες της ευρωπαϊκής Ρωσίας (Φινλανδία, Βαλτική, Ουκρανία κ.α) έχαναν και το τελευταίο ίχνος υπομονής απέναντι στην Προσωρινή Κυβέρνηση που δεν υλοποιούσε καμία από τις υποσχέσεις της. Παράλληλα, μέσα στο στρατό είχε επανέλθει το κλίμα άγριας εχθρότητας των φαντάρων απέναντι στους αξιωματικούς. Πολλοί αξιωματικοί παρουσιάζονταν ως επαναστάτες από το Φλεβάρη και μετά. Πλέον ήταν όλοι ύποπτοι για πραξικοπηματίες. Το σύνθημα των μπολσεβίκων “Κάτω η Προσωρινή Κυβέρνηση. Ολη η εξουσία στα σοβιέτ”, όχι μόνο είχε ξανάρθει στην επιφάνεια αλλά φαινόταν πλέον να εκφράζει πλειοψηφικά στρώματα.
Ωστόσο, άλλο να το λες και άλλο να γίνεται. Η αλλιώς, σύμφωνα με μια φράση του Ενγκελς που έδινε και έπαιρνε ανάμεσα στους μπολσεβίκους το δίμηνο Σεπτέμβρη-Οκτώβρη: “Η εξέγερση είναι τέχνη”. Η φράση αυτή τόνιζε ότι στις κρίσιμες στιγμές της εξέγερσης, όταν η επανάσταση πρέπει να μεταφραστεί σε συγκεκριμένες πράξεις κατάληψης της εξουσίας, δεν αρκεί να είναι ώριμες οι “αντικειμενικές συνθήκες”. Χρειάζεται σκέψη, πρωτοβουλία, οργάνωση, αποφασιστικότητα, τόλμη και αποτελεσματικότητα. Η εφαρμογή της τέχνης της εξέγερσης τον Οκτώβρη του 1917 ήταν το μεγαλύτερο επίτευγμα των Μπολσεβίκων.
Ας δούμε πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα.
Υποστήριξη
Ο Κερένσκι, στην προσπάθειά του να επιβάλει την τάξη πάνω στα επαναστατημένα στρατεύματα, μετά την ήττα του Κορνίλοφ, προσπάθησε να κερδίσει μεγαλύτερη υποστήριξη από την αριστερά. Οργάνωσε μια “Δημοκρατική Συνδιάσκεψη” που έγινε στην Πετρούπολη στις 14-21 Σεπτέμβρη, που θα αποφάσιζε την υποστήριξη της Αριστεράς σε μια νέα κυβέρνηση συνασπισμού, η οποία θα σχηματιζόταν ίσως μόνο από τα κόμματα της Αριστεράς (Μενσεβίκους, Εσέρους και Τρουντοβίκους). Αυτή η πρόταση εξαγοράς βρήκε υποστηρικτές στην ηγεσία αυτών των κομμάτων. Ηταν έτοιμοι να συνεχίσουν να υποστηρίζουν τον πόλεμο, τον καπιταλισμό και την περιουσία των γαιοκτημόνων για χάρη της συμμετοχής τους στην κυβέρνηση και της σύγκλησης Συντακτικής Συνέλευσης, μιας πραγματικής Βουλής δηλαδή όπου οι Εσέροι αναμενόταν να έχουν την πλειοψηφία.
Οι ιδέες αυτές, ο λεγόμενος “συμφιλιωτισμός”, διαπερνάνε και την ηγεσία των μπολσεβίκων. Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι δεν είναι κατάλληλη στιγμή για κατάληψη της εξουσίας. Ο Ζηνόβιεφ και ο Κάμενεφ υποστηρίζουν ότι ούτε λόγος δεν πρέπει να γίνεται για εξέγερση. Η νέα προσωρινή κυβέρνηση θα είναι πιο αδύναμη από την προηγούμενη και θα έχει τα σοβιέτ ως διαρκές περίστροφο στον κρόταφό της. Αρα οι επαναστάτες δεν πρέπει να πάρουν την πρωτοβουλία να στραφούν εναντίον της. Ενα επιχείρημα που είχαν στη μεριά τους ήταν ότι οι αλλεπάλληλες περιπέτειες (η “άγρια” εξέγερση του Ιούλη και το πραξικόπημα του Κορνίλοφ) είχαν διδάξει την εργατική τάξη ότι είναι πολύ επικίνδυνο να κάνεις σπασμωδικές ενέργειες. Μάλιστα τα τμήματα των εργατών και των στρατιωτών που ήταν τα πλέον ανυπόμονα τον Ιούλη, στις βολιδοσκοπήσεις που έκαναν οι Μπολσεβίκοι, ήταν τώρα τα πιο συντηρητικά. Ηταν αυτοί που είχαν “κάψει τα δάχτυλά τους”, όπως γράφει ο Τρότσκι. Ομως η εξέγερση είναι τέχνη, ακριβώς γιατί αυτό που έμοιαζε χτες σαν σπασμωδική ενέργεια, αύριο μπορεί να μοιάζει σαν χαμένη ευκαιρία. Πλέον μετρούσε η κάθε μέρα.
Οπως είχε γίνει και τον Απρίλη, ο Λένιν ανέλαβε την προσπάθεια να στρίψει τα πράγματα στο εσωτερικό της ηγεσίας των μπολσεβίκων. Εγραψε και δημοσίευσε κείμενα σταθμούς, όπως το “Κράτος και Επανάσταση” και το “Μπορούν οι Μπολσεβίκοι να διατηρήσουν την εξουσία”. Στη διάρκεια αυτής της εσωκομματικής μάχης απείλησε ακόμη και ότι θα παραιτηθεί από την Κεντρική Επιτροπή, ερχόμενος σε σύγκρουση με την υπόλοιπη ηγεσία. Ο Λένιν από το “φρένο” που πρότεινε τον Ιούλη τώρα είχε περάσει στο “γκάζι”. Οι αντίπαλοί του μπορούσαν να στρέφουν εναντίον του τα δικά του επιχειρήματα από τα γεγονότα του Ιούλη. “Γιατί να προκαλέσουμε εμείς και να μην αφήσουμε την αντεπανάσταση να προκαλέσει;”, ήταν το πολιτικό τους σκεπτικό.
Το νόημα της μάχης του Λένιν δεν ήταν ότι χρειάζεται να γίνει η εξέγερση βολονταριστικά. Αλλά ότι η θέληση και η μαζική αποδοχή για μια πιθανή ανατροπή της προσωρινής κυβέρνησης ήταν πλέον πλειοψηφικό ρεύμα και χρειαζόταν οι Μπολσεβίκοι να προχωρήσουν στην πρακτική προετοιμασία για μια εξέγερση που έτσι κι αλλιώς θα ερχόταν, με σκοπό να είναι όσο το δυνατόν πιο οργανωμένη, πετυχημένη και αναίμακτη. Προετοιμασία για εξέγερση σήμαινε ότι οι Μπολσεβίκοι δεν έπρεπε με τίποτα να συμμετέχουν ούτε στη Δημοκρατική Συνδιάσκεψη ούτε στο “προ-κοινοβούλιο” που στήθηκε μετά την προσυνδιάσκεψη, αλλά να καταγγείλλουν τους συμφιλιωτές.
Στο μεταξύ, οι εξελίξεις προχωρούσαν σε ένα βαθμό ανεξάρτητα από την εσωκομματική μάχη. Στις 24 Σεπτέμβρη ο Κερένσκι σχημάτισε την τρίτη -και τελευταία- κυβέρνηση συνασπισμού. Την ίδια μέρα στις δημοτικές εκλογές της Μόσχας, για πρώτη φορά οι Μπολσεβίκοι έρχονταν πρώτο κόμμα.
Στις αρχές Οκτώβρη έρχεται η πρώτη μεγάλη πρόκληση της κυβέρνησης. Απειλεί να στείλει τα πιο “απείθαρχα” τμήματα της φρουράς της Πετρούπολης στο μέτωπο. Την ίδια στιγμή κυκλοφορούν φήμες ότι η κυβέρνηση σκοπεύει να φύγει από την πρωτεύουσα από το φόβο της κατάληψης από τους Γερμανούς. Κανένα στρατιωτικό τμήμα δεν δέχεται να πάει στο μέτωπο ως “τιμωρημένο”. Η κυβέρνηση Κερένσκι όσο και να γάβγιζε δεν μπορούσε να δαγκώσει, ούτε τους εξεγερμένους, ούτε τους Γερμανούς. Βάδιζε προς τέλεια απαξίωση. Στις 7 Οκτώβρη οι Μπολσεβίκοι αποχωρούν από το προ-κοινοβούλιο με επικεφαλής τον Τρότσκι που δηλώνει αποχωρώντας “Ολη η εξουσία στα σοβιέτ”.
Σοβιέτ
Η φωνή του Τρότσκι δεν ήταν μια μαχητική μειοψηφική φωνή, όπως το Φλεβάρη ή τον Απρίλη. Ο Τρότσκι ήταν πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολη από τις αρχές Σεπτέμβρη. Οι Μπολσεβίκοι έλεγχαν τα σοβιέτ της Μόσχας, του Κιέβου, του Καζάν, του Μπακού, του Νικολάγιεφ. Εκατοντάδες σοβιέτ από όλη τη χώρα ζητούσαν από την κεντρική εκτελεστική επιτροπή των σοβιέτ να πάρει την εξουσία. Είχε συμβεί μια μαζική στροφή προς την πλευρά των Μπολσεβίκων σε ολόκληρη τη χώρα.
Οι Εσέροι (S.R. Σοσιαλεπαναστάτες) είχαν σπάσει τουλάχιστον σε δύο πτέρυγες, με την αριστερά να συντάσσεται στα περισσότερα με τους μπολσεβίκους. Η κρίση στους Εσέρους ήταν απόδειξη της κορύφωσης των γεγονότων. Οι Εσέροι ήταν το μεγαλύτερο, και σε ψήφους και σε μέλη, κόμμα σε ολόκληρη τη διαδικασία της επανάστασης, και πλειοψηφικό στους αγρότες. Τώρα φαινόταν να το παίρνει ο αέρας. Η αριστερά του ήταν με τους Μπολσεβίκους και η δεξιά του με τον Κερένσκι. Αντίθετα, οι Μπολσεβίκοι έφταναν πλέον τις 300.000 μέλη, έχοντας ξεκινήσει από μια αφετηρία περίπου 10.000 το Φλεβάρη.
Στις 9 Οκτώβρη το Σοβιέτ της Πετρούπολης δημιούργησε μια στρατιωτική επαναστατική επιτροπή με επικεφαλής τον Τρότσκι. Στις 13 Οκτώβρη θα καλέσει τους φαντάρους να μην υπακούν στα επιτελεία των αξιωματικών αλλά στην επαναστατική επιτροπή. Στις 16 Οκτώβρη μια διευρυμένη συνεδρίαση της ηγεσίας των μπολσεβίκων πήρε απόφαση για προετοιμασία και υλοποίηση της εξέγερσης.
Η τελευταία πρόκληση της κυβέρνησης θα έρθει στις 24 Οκτώβρη, όταν εξαπολύει απειλές εναντίον όλων και κλείνει τα τυπογραφεία των μπολσεβίκικων εφημερίδων. Στις 2 τα ξημερώματα, τα επαναστατικά στρατεύματα καταλαμβάνουν όλα τα δημόσια κτίρια, τα τηλεφωνεία, τα τηλεγραφεία, τον ηλεκτρισμό και μπλοκάρουν όλες τις γέφυρες. Η επανάσταση στην Πετρούπολη έγινε με “προλεταριακό τρόπο”, όπως τον ονόμαζε ο Τρότσκι, δηλαδή με απόλυτη τάξη και οργανωτικότητα. Ο Τρότσκι ήταν το μυαλό πίσω από το συγκεκριμένο σχέδιο της κατάληψης της Πετρούπολης, αλλά υλοποιήθηκε από την εργατική τάξη της πόλης σαν ένα σύνολο. Η μεθοδικότητα είχε εκπλήξει τους πάντες. Ο διοικητής του στρατού μετέδιδε στους αξιωματικούς: “Η κατάσταση στην Πετρούπολη είναι τρομερή. Δεν έχουμε διαδηλώσεις ούτε αταξίες στους δρόμους. Ομως καταλαμβάνουν μεθοδικά τα καταστήματα, τους σταθμούς, γίνονται συλλήψεις”. Ο Κλοντ Ανέ, ένας γάλλος δημοσιογράφος έγραφε πως “Η πόλη είναι ήρεμη”, οι στρατιώτες “πολύ ευγενικοί” και ότι υπήρχε μια τάξη “που είχαμε να δούμε από την αρχή της επανάστασης”. Δεν αναφέρθηκε ούτε ένα θύμα. Λίγο αργότερα θα υπήρχαν μετρημένα στα δάχτυλα θύματα στην μοναδική μάχη, την κατάληψη των Χειμερινών Ανακτόρων. Η εξέγερση σε άλλες πόλεις θα είναι πιο αιματηρή, καθώς η εργατική τάξη δεν είχε την εμπειρία και την οργάνωση της Πετρούπολης, ενώ έλειπε και το στοιχείο του αιφνιδιασμού.
Το βράδυ της 25ης Οκτώβρη ξεκινούσε το 2ο πανρωσικό συνέδριο των σοβιέτ, το οποίο ενέκρινε την καταληψη της εξουσίας και σφράγισε τα πολιτικά μπλοκ της επόμενης περιόδου: από τη μια μεριά μενσεβίκοι και δεξιοί εσέροι καταγγέλλουν την ανατροπή της προσωρινής κυβέρνησης. Από την άλλη μπολσεβίκοι και αριστεροί εσέροι, στις 26 Οκτώβρη εγκρίνουν τρία ιστορικά διατάγματα: για την ειρήνη, τη γη και την ανάληψη της διακυβέρνησης από ένα συμβούλιο λαϊκών επιτρόπων. Το διάταγμα για την ειρήνη κήρυττε άμεση ειρήνη, χωρίς αποζημιώσεις και χωρίς προσαρτήσεις. Το διάταγμα για τη γη έδωσε χωρίς περιστροφές τη γη σ' αυτούς που τη δουλεύουν, κατήργησε την ιδιοκτησία των γαιοκτημόνων, δήμευσε τη γη των μοναστηριών και της εκκλησίας και έδωσε τον έλεγχο στις κοινότητες των χωρικών. Το τρίτο διάταγμα όρισε μια επαναστατική κυβέρνηση με επικεφαλής τον Λένιν.
Ο Λένιν στην ομιλία που είχε κάνει είχε χαράξει συνοπτικά το άμεσο πρόγραμμα: “συντριβή του παλιού κρατικού μηχανισμού, να δημιουργήσουμε ένα καινούργιο σύστημα διακυβέρνησης μέσω των σοβιέτ, να πάρουμε μέτρα για τον άμεσο τερματισμό του πολέμου, στηριγμένοι πάνω στο επαναστατικό κίνημα στις άλλες χώρες, να καταργήσουμε την ιδιοκτησία των ευγενών και να κατακτήσουμε την εμπιστοσύνη των αγροτών, να εγκαθιδρύσουμε τον εργατικό έλεγχο στην παραγωγή. Η τρίτη ρώσικη επανάσταση πρέπει να οδηγήσει στη νίκη του σοσιαλισμού”.
Στη διάρκεια της εσωκομματικής αντιπαράθεσης το Σεπτέμβρη ο Λένιν είχε αναδείξει δύο ζητήματα. Το πρώτο ήταν ότι δεν έπρεπε να γίνει κανένας συμβιβασμός με τον παλιό κρατικό μηχανισμό, αλλά να τσακιστεί τελείως.
Μαγείρισα
Το δεύτερο ήταν ότι πρέπει να υπάρχει απόλυτη εμπιστοσύνη στην εργατική τάξη στην ικανότητά της να κυβερνήσει. Ηξερε βέβαια ότι το να “κυβερνήσει κάθε μαγείρισα” ήταν ένα μεγάλο στοίχημα. Αυτό το στοίχημα όμως τα επόμενα χρόνια οδήγησε την ανθρωπότητα στις πιο ψηλές κορυφές που έχει φτάσει. Η δημοκρατία έφτασε σε κάθε πτυχή της ζωής. Από την παραγωγή την οποία πήραν στα χέρια τους οι ίδιοι οι εργάτες, μέχρι την καθημερινή ζωή στο σπίτι, τη σεξουαλικότητα και την τέχνη. Οι καταπιεσμένες εθνότητες απέκτησαν όχι μόνο τα “δημοκρατικά” δικαιώματα, του να μιλάνε τη γλώσσα τους και να διδάσκονται την κουλτούρα τους αλλά ακόμη και το δικαίωμα της απόσχισης. Τα σοβιέτ απλώθηκαν παντού και πλέον δεν ήταν μόνο όργανο μάχης αλλά διαμόρφωσης της ζωής των ανθρώπων. Μαθητές και εκπαιδευτικοί από κοινού αποφάσισαν μια διαφορετική εκπαίδευση χωρίς ανταγωνισμό, χωρίς εξετάσεις και αποκλεισμούς. Η τέχνη και η επιστήμη γνώρισαν πρωτοφανή δημιουργικότητα και απελευθέρωση.
Ομως, ολόκληρο αυτό το πείραμα ήταν ενταγμένο σε μια συνολική εκτίμηση για τη διεθνή κατάσταση. Η Ρωσία ήταν ο αδύναμος κρίκος ενός παγκόσμιου συστήματος που βυθιζόταν στην κρίση. Ο καπιταλισμός έπεσε πρώτος στην καθυστερημένη Ρωσία, αλλά ο σοσιαλισμός δε θα μπορούσε να αντέξει επ' άπειρον, αν η εργατική τάξη στη Δύση δεν έπαιρνε τη σκυτάλη από τους Μπολσεβίκους.
Ο χρόνος μετρούσε ανάποδα και τελικά η ελπίδα των επαναστατών δεν δικαιώθηκε. Το εργατικό κράτος των Μπολσεβίκων δεν κράτησε 40 μέρες σαν την Κομμούνα του 1871 αλλά μια δεκαετία. Οι επαναστάσεις έγιναν, και στη Δύση και στην Ανατολή. Υπήρξαν πολλοί “Φλεβάρηδες” αλλά δεν υπήρξαν καθόλου “Οκτώβρηδες” και αιτία ήταν ότι δεν υπήρξαν αλλού Μπολσεβίκοι. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ προειδοποιούσε, κάπως μοιρολατρικά, γράφοντας στη γυναίκα του Καρλ Κάουτσκι, Λουίζ: “Χαίρεσαι με τους Ρώσους; Σίγουρα, δεν θα αντέξουν μέσα σ' αυτό το καζάνι των μαγισσών. Οχι όμως γιατί κάποιες στατιστικές δείχνουν ότι η οικονομική ανάπτυξη στη Ρωσία υπήρξε καθυστερημένη, όπως επισημαίνει ο έξυπνος άντρας σου. Αλλά γιατί η σοσιαλδημοκρατία στην πολύ ανάπτυγμένη Δύση αποτελείται από άθλιους και αξιολύπητους δειλούς που θα πκάθονταν σαν ατάραχοι παρατηρητές και θα αφήσουν τους Ρώσους να αιμοραγήσουν μέχρι θανάτου”.
Γι' αυτό ο Οκτώβρης ξεχωρίζει σαν το κορυφαίο παράδειγμα για τους επαναστάτες μέχρι σήμερα. Γιατί υπήρξε ένα κόμμα που είχε ριζώσει μέσα στην εργατική τάξη, αποφασισμένο να ανατρέψει τον καπιταλισμό, τόλμησε και τα κατάφερε.