Βιβλιοκριτική: Βικτόρ Σερζ - Υπόθεση Τουλάγεφ
Βικτόρ Σερζ: Υπόθεση Τουλάγεφ
Τιμή: 25 ευρώ, 521 σελίδες, Εκδόσεις: SCRIPTA
“Αυτό το μυθιστόρημα ανήκει εξ ολοκλήρου στη σφαίρα της λογοτεχνικής μυθοπλασίας. Η αλήθεια που δημιουργεί ο μυθιστοριογράφος δεν μπορεί να συγχέεται σε καμία περίπτωση με την αλήθεια του ιστορικού ή του χρονικογράφου. Οποιαδήποτε απόπειρα συσχέτισης των προσώπων και της δράσης αυτού του βιβλίου με γνωστά πρόσωπα ή γεγονότα θα ήταν συνεπώς αδικαιολόγητη”. Με αυτό το παραπλανητικό (;) εισαγωγικό σημείωμα του ίδιου του συγγραφέα ξεκινάει η «Υπόθεση Τουλάγεφ» Πέρα από το ότι ο Τουλάγεφ παραπέμπει εμμέσως στον Κίροφ τον γραφειοκράτη που δολοφονήθηκε το 1934, η υπόθεση Τουλάγεφ δεν είναι απλά ένα (έστω και εξαιρετικό) λογοτεχνικό έργο. Και δεν θα μπορούσε άλλωστε να είναι.
Ο Βίκτορ Σερζ ήταν ένας επαναστάτης που γεννήθηκε το 1890 στο Βέλγιο από Ρώσους εξόριστους, εντάχθηκε αρχικά στο αναρχικό κίνημα, βρέθηκε το 1919 στην Πετρούπολη, όπου και έγινε μέλος των μπολσεβίκων και δούλεψε στο μηχανισμό της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Πήρε το μέρος της Αριστερής Αντιπολίτευσης του Τρότσκι, εξορίστηκε στη δεκαετία του ’20, εκτοπίστηκε από τη Ρωσία το 33 και κυνηγήθηκε από το σταλινικό καθεστώς ως το θάνατό του το 1947 στο Μεξικό. Είναι από τους ανθρώπους που έζησε από κοντά την άνοδο της επανάστασης αλλά και την σταλινική αντεπανάσταση με την οποία και συγκρούστηκε. Στην πραγματικότητα το βιβλίο είναι μια δυνατή καταγγελία του σταλινικού ολοκληρωτισμού αλλά και μία τοιχογραφία της ρώσικης κοινωνίας της περιόδου των δικών της Μόσχας (την κορυφή του παγόβουνου του κύματος εκτελέσεων και δολοφονιών που οδήγησαν στο θάνατο 700 χιλιάδες πολιτικούς διαφωνούντες) και των παραμονών του Β’΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Με αφορμή τη δολοφονία του Τουλάγεφ, ενός ανώτατου στελέχους του κόμματος, ο συγγραφέας παρακολουθεί την πορεία των ανακρίσεων και της έρευνας των αρχών που καταλήγει στην εκτέλεση τριών επιφανών μελών του κόμματος ένα χρόνο μετά, οι οποίοι μετατρέπονται στα εξιλαστήρια θύματα ενός μηχανισμού που και οι ίδιοι υπηρέτησαν. Μέσα στα δέκα κεφάλαια (ή «αλληλοσυμπληρούμενους πίνακες» όπως τα αποκαλεί ο Σερζ) ξεδιπλώνεται η βαρβαρότητα του καθεστώτος μέσα από διαφορετική κάθε φορά οπτική γωνία.
Από τη μια οι απλοί άνθρωποι που ζουν σε μία ζοφερή πραγματικότητα, είτε είναι οι αγρότες της υπαίθρου που αντιμετωπίζουν το λιμό και βίαιη κολλεκτιβοποίηση των πεντάχρονων πλάνων, είτε οι εργάτες στις πόλεις που ζουν σε διαμερίσματα με τοίχους από νοβοπάν και από την άλλη τα ανώτερα στελέχη του κρατικού μηχανισμού που κατοικούν σε βίλες, δουλεύουν στα ανάκτορα της Μόσχας και πάνε ταξίδια αναψυχής στα ομορφότερα τουριστικά θέρετρα. Είναι χαρακτηριστική η αφήγηση της νεαρής πόρνης που περιγράφει το πώς αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το χωριό της: «Στα μέρη μας βλέπεις, πιο πολύ μας νοιάζουν τα άλογα παρά τα παιδιά…με ένα άλογο μπορούν να ζήσουν τα παιδιά, ενώ χωρίς άλογο ένας άνθρωπος παύει να είναι άνθρωπος».
Ο Σερζ όμως δε φτιάχνει στερεότυπους και μονοδιάστατους χαρακτήρες. Από τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια του βιβλίου είναι όταν βάζει τους ίδιους τους ανακριτές να γίνονται τα θύματα, όπως ο Έρχοφ ο ανώτατος επίτροπος ασφάλειας που ανακαλύπτει ότι λόγω της αδυναμίας του να βρει τους ενόχους της “συνομωσίας” μεταξύ χιλίων επτακοσίων υπόπτων με ογκώδεις φακέλους το πρόσωπό του “εξαφανίζεται” από την φωτογραφία του πρωτοσέλιδου της Πράβντα, αλλάζει η προσωπική του φρουρά και τελικά συλλαμβάνεται με αριστοτεχνικό τρόπο ως ύποπτος για την δολοφονία του Τουλάγεφ. Μαζί του θα τον ακολουθήσουν κι άλλα υψηλά και σεβαστά πρόσωπα που το “έγκλημά” τους ήταν ότι αμφέβαλαν για το μεγαλείο του αρχηγού και του σοβιετικού παράδεισου. Το παραμικρό παραστράτημα είναι αρκετό για να βαπτιστούν προδότες και να μετατραπούν σε θύματα. Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως από τους πρωταγωνιστές της επανάστασης του ΄’17 οι μόνοι που παραμένουν στο κόμμα είναι αυτοί που συμβιβάστηκαν και αποδέχτηκαν το σταλινισμό χωρίς βέβαια τελικά να αποφύγουν και οι ίδιοι την εκτέλεση.
Μέσα από τις σκέψεις και τα λόγια των ηρώων του ο Σερζ δίνει τις πολιτικές απαντήσεις για τη φύση της Σταλινικής Ρωσίας. Για παράδειγμα ο Ρομάσκιν, ένας ευσυνείδητος δημόσιος υπάλληλος ανακαλύπτει ότι οι αριθμοί ομολογούν ότι αρχηγός λέει ψέματα αφού «στο 12% της ονομαστικής αύξησης των μισθών αντιστοιχούσε μια τριπλή, στην καλύτερη περίπτωση, μείωση των πραγματικών μισθών λόγω της υποτίμησης του νομίσματος και της αύξησης των τιμών». Ή ο βετεράνος μπολσεβίκος που λέει: «Τα πλάνα μας, σε ποσοστό 50 με 60% δεν μπορούν να υλοποιηθούν. Για να υλοποιήσουμε το υπόλοιπο 40% θα πρέπει να μειώσουμε τους πραγματικούς μισθούς των εργατών κάτω από τα επίπεδά τους επί αυτοκρατορίας-πολύ κάτω από το σημερινό επίπεδο στις καπιταλιστικές χώρες, ακόμα και τις πιο καθυστερημένες.»
Το βιβλίο δεν μένει απλώς στη βαρβαρότητα του καθεστώτος. Μέσα από τις διαδρομές και τις πράξεις των ηρώων του δείχνει και τις απόπειρες αντίστασης σε αυτό. Από τον νεαρό κομμουνιστή Κόστια που καταλαβαίνει πως ο ένοχος είναι “ψηλά” και εντελώς παρορμητικά και τυχαία δολοφονεί τον Τουλάγεφ, τον Κοντράτιεφ ένα ανώτερο στέλεχος που βλέποντας την ήττα της Ισπανικής Eπανάστασης προσπαθεί να σώσει έναν Τροτσκιστή από τα χέρια των μυστικών υπηρεσιών, τη νεαρή Ξένια που προσπαθώντας να σώσει αφελώς τον οικογενειακό της φίλο Ρουμπλιόφ από τις άδικες κατηγορίες “καταδικάζει” την οικογένεια της, ως τον αμετανόητο τροτσκιστή Ρύζικ που καταφέρνει να αυτοκτονήσει κάνοντας κρυφά απεργία πείνας σαμποτάροντας τους εκτελεστές του.
Μπορεί στο τέλος να μη διαφαίνεται κάποια λύση, αλλά ο Σερζ υποδεικνύει μέσα από τη συγκλονιστική περιγραφή της αντίστασης των μελών της Αριστερής Αντιπολίτευσης ποιος ήταν το πραγματικό αντίπαλο δέος απέναντι στη γραφειοκρατία του Στάλιν. Το σημαντικότερο όμως είναι πως μέσα από το ούτως ή άλλως συναρπαστικό βιβλίο αναδεικνύεται η πραγματική φύση της σταλινικής Ρωσίας και η τα “ποτάμια αίματος” που τη χωρίζουν από τη ρώσικη επανάσταση, κρατώντας έτσι το κόκκινο νήμα για τους επαναστάτες των επόμενων γενεών.