Pierre Rosanvallon: Η κοινωνία των ίσων

Τιμή 22 €, 352 σελίδες Εκδόσεις Πόλις, 2014

 

Το βιβλίο του Ροζανβαλόν είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική αναδρομή των προσπαθειών να δημιουργηθεί μια κοινωνία ισότητας από την εποχή της Αμερικάνικης και της Γαλλικής Επανάστασης μέχρι τις μέρες μας. Ο συγγραφέας ξεκίνησε σαν ακτιβιστής στο κίνημα της εργατικής αυτοδιαχείρισης στη Γαλλία μετά το Μάη του 68 και σήμερα τοποθετείται στο χώρο της αριστερής σοσιαλδημοκρατίας.

 

Το βιβλίο αποτελείται από πέντε μέρη· τα δύο πρώτα είναι σαφώς τα πιο ενδιαφέροντα και πετυχημένα. Το πρώτο μέρος εξετάζει το πως η Αμερικάνικη και η Γαλλική επανάσταση ήρθαν σε ριζική αντίθεση με τα «παλαιά καθεστώτα», όπου η ιεραρχία και η ανισότητα θεωρούνταν δεδομένες ως προϊόντα της φύσης και της θείας βούλησης. Οι δυο αυτές επαναστάσεις διακήρυξαν ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι από τη φύση τους, κατήργησαν τη μοναρχία και τα προνόμια των ευγενών και έδωσαν για πρώτη φορά το δικαίωμα ψήφου σε όλους τους πολίτες. Τόσο η Γαλλία όσο και η Αμερική ήταν τότε κοινωνίες όπου τα μέσα παραγωγής ήταν σε συντριπτικό βαθμό στα χέρια των μικροπαραγωγών: οι αγρότες καλλιεργούσαν τα χωράφια τους και οι τεχνίτες δούλευαν στα δικά τους εργαστήρια. Φαινόταν λοιπόν λογικό ότι η κατάργηση των προνομίων και η ψήφος θα επέτρεπαν τη δημιουργία της κοινωνίας ισότητας που ευαγγελίζονταν οι αστικές επαναστάσεις. Η ανάπτυξη όμως του καπιταλισμού το 19ο αιώνα έδειξε ότι οι νέες κοινωνίες ήταν κάθε άλλο παρά ίσες: αντίθετα, ο καπιταλισμός δημιούργησε νέες τρομακτικές ανισότητες.

 

Το δεύτερο μέρος εξετάζει τις απαντήσεις στο παράδοξο της ριζικής ανισότητας στις αστικές κοινωνίες. Αφενός εξετάζει το πως οι άρχουσες τάξεις προσπάθησαν να δικαιολόγηοσυν τις ανισότητες, είτε επιχειρηματολογώντας ότι είναι αναγκαίες, είτε επιρρίπτοντας τις ευθύνες στους ίδιους τους φτωχούς για την εξαθλίωση τους, ως αποτέλεσμα της τεμπελιάς ή της ανηθικότητας τους. Επιπλέον δείχνει το πως οι ρατσιστικές, εθνικιστικές και ιμπεριαλιστικές ιδεολογίες επινοήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλεία για να δικαιολογήσουν τις χειρότερες μορφές ανισότητας και να διασπάσουν την ενότητα της εργατικής τάξης στην πάλη ενάντια στην καταπίεση και την εκμετάλλευση. Αφετέρου συζητά το πως οι διάφορες σοσιαλιστικές ιδεολογίες εμφανίστηκαν στην προσπάθεια να εξηγήσουν την διατήρηση της ανισότητας στις αστικές κοινωνίες και πρόβαλλαν τη δημιουργία μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας ως το μόνο μέσο για την επίτευξη της ισότητας.

 

Το τρίτο μέρος επικεντρώνεται στον «αιώνα της αναδιανομής» (1880-1980): στις ιδεολογικές αλλαγές που έκαναν εφικτή την μείωση των ανισοτήτων και την εμφάνιση του κράτους πρόνοιας στα τέλη του 19ου αιώνα και στο πρώτο μισό του 20ου μέσω της προοδευτικής φορολογίας του πλούτου, της δημόσιας ασφάλισης και περίθαλψης, και των συλλογικών συμβάσεων. Το τέταρτο μέρος εξετάζει τη μεγάλη μεταστροφή που σηματοδοτεί η νεοφιλελεύθερη επίθεση από τη δεκαετία του 70 με τη Θάτσερ και το Ρήγκαν μέχρι τς μέρες μας. Ο συγγραφέας αναλύει τις ιδεολογίες που χρησιμοποιήθηκαν για να τσακίσουν το κράτος πρόνοιας και να δικαιολογήσουν την υποταγή των πάντων στους νόμους της αγοράς. Τέλος, στο πέμπτο μέρος ο Ροζανβαλόν παρουσιάζει ένα σχεδίασμα κάποιων βασικών αρχών μιας κοινωνίας ισότητας με βάση τις συνθήκες του 21ου αιώνα.

 

Παρότι το βιβλίο παρέχει έναν τεράστιο πλούτο πληροφοριών για την ιστορική εξέλιξη των ιδεών περί ισότητας τα τελευταία διακόσια χρόνια, πάσχει από δυο θεμελιακά προβλήματα. Το πρώτο είναι ότι ενώ ο Ροζανβαλόν αναγνωρίζει την αντίφαση ανάμεσα αφενός στην ριζοσπαστική επίκληση της φυσικής ισότητας όλων των ανθρώπων που για πρώτη φορά στην ιστορία κάνουν οι αστικές κοινωνίες, και αφετέρου στις τεράστιες ανισότητες που δημιουργεί ο καπιταλισμός, η απουσία οποιασδήποτε οικονομικής ανάλυσης κάνει αδύνατη την εξήγηση της αντίφασης, του γιατί αλλάζουν οι ιδέες για την ισότητα και του αν είναι εφικτή μια κοινωνία των ίσων στα πλαίσια του καπιταλισμού. Η μαρξιστική ανάλυση δείχνει ότι η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια κοινωνία ισότητας μέσα στον καπιταλισμό σκοντάφτει στη φύση της οικονομίας της αγοράς και τις κρίσεις του καπιταλιστικού συστήματος. Η ριζική ανατροπή των κατακτήσεων του αιώνα της αναδιανομής στις συνθήκες της καπιταλιστικής κρίσης επιβεβαιώνει ξεκάθαρα τη μαρξιστική ανάλυση· και παρότι το βιβλίο αφιερώνει αρκετό χώρο στη ρεφορμιστική σοσιαλδημοκρατία, δεν λέει λέξη για την προσπάθεια της επαναστατικής αριστεράς τον 20ο αιώνα να δημιουργήσει μια κοινωνία ισότητας μέσω της ανατροπής του καπιταλισμού.

 

Αυτό είναι και το δεύτερο πρόβλημα: το βιβλίο είναι ουσιαστικά μια ιστορία των ιδεών που είναι σχεδόν πλήρως αποκομμένη από την ιστορία των αγώνων, των κινημάτων και των επαναστάσεων που πάλεψαν για την ισότητα. Αν τα πρώτα μέρη μιλάνε αρκετά για την Αμερικάνικη και τη Γαλλική επανάσταση, τα επόμενα αγνοούν πλήρως την Κομμούνα, τη Ρώσικη επανάσταση ή το Μάη του 68.

Η συζήτηση για το κράτος πρόνοιας δεν λέει κουβέντα για την Πρωτομαγιά του 1886 στο Σικάγο και τους εργατικούς αγώνες για την καθιέρωση του 8ωρου· οι απεργίες για τη βελτίωση των μισθών και την καθιέρωση των συλλογικών συμβάσεων μένουν απλά αόρατες. Ο Ροζανβαλόν αποφεύγει να αναμετρηθεί με τη θεμελιώδη μαρξιστική θέση ότι η εργατική τάξη, ως τάξη που δουλεύει και παλεύει συλλογικά, είναι η πρώτη τάξη στην ιστορία που μπορεί να οικοδομήσει μια κοινωνία πραγματικής ισότητας. Χωρίς μια ανάλυση για το ποιά είναι η δύναμη που μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, η συζήτηση για την ισότητα καταλήγει σε ένα ευχολόγιο, σαν αυτό του Ροζανβαλόν· τα προβλήματα αυτής της προοπτικής τα είχε ανάγλυφα αναδείξει ο Μαρξ στην κριτική του στους Ουτοπικούς σοσιαλιστές.

 

Όσοι παλεύουν για μια κοινωνία ισότητας έχουν πολλά να μάθουν από αυτό το βιβλίο: αλλά θα χρειαστεί να το συμπληρώσουν με μια ανάλυση του πως δουλεύει ο καπιταλισμός και πως παλεύει ο ιστορικός του νεκροθάφτης – και γι’αυτά, η μαρξιστική οπτική είναι απαραίτητη.