Ο Κώστας Βλασόπουλος παρουσιάζει τους θεμελιώδεις λόγους που κάνουν το Μαρξισμό επίκαιρο.

Έχουμε ανάγκη το μαρξισμό εν έτει 2015; Κάθε φορά που ανοίγει αυτή η συζήτηση εμφανίζονται μια σειρά από αρνητικά επιχειρήματα. Αφενός υπάρχουν αυτοί που επιχειρηματολογούν ότι ο μαρξισμός δεν είναι επίκαιρος: οι καιροί έχουν αλλάξει από την εποχή του Μαρξ, και η «ξύλινη γλώσσα» του μαρξισμού δεν μπορεί να ερμηνεύσει το σύγχρονο κόσμο. 

Για άλλους, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης αποδεικνύει ότι η μαρξιστική θεωρία ήταν λάθος εξαρχής και οδηγεί στον Στάλιν και τα γκούλαγκ. Αν αυτά τα επιχείρηματα προβάλλονται κυρίως από τους αντίπαλους του κινήματος, μια τρίτη αντίληψη, που συμμερίζονται πολλοί αγωνιστές, είναι ότι δεν χρειαζόμαστε θεωρίες: το ζήτημα είναι να παλέψουμε ενάντια στην καταπίεση και την εκμετάλλευση, και οι θεωρίες το μόνο που καταφέρνουν είναι να μας διασπούν. Ο ίδιος ο Μαρξ δεν έλεγε «οι φιλόσοφοι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο: το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε;»

Απέναντι σ’αυτά τα επιχειρήματα, ο μαρξισμός παραμένει επίκαιρος και αναγκαίος όσο ποτέ για τέσσερεις θεμελιώδεις λόγους. Ο πρώτος είναι ότι μας προσφέρει μια συνολική εξήγηση για το πως λειτουργεί ο κόσμος γύρω μας. Ο δεύτερος είναι ότι έχει μια ερμηνεία για το πως αλλάζει ο κόσμος. Ο τρίτος είναι ότι ο μαρξισμός μας επιτρέπει να καταλάβουμε ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι ένα αφηρημένο ιδανικό, αλλά μια προοπτική που ανοίγει μέσα από την ίδια την ιστορική εξέλιξη, τη λειτουργία του καπιταλισμού και την πάλη ενάντια στο σύστημα. Τέλος, ο μαρξισμός προσφέρει μια κρίσιμη απάντηση στο ποια είναι η δύναμη που μπορεί να αλλάξει τον κόσμο: η εργατική τάξη.

Ο Μαρξ έλεγε ότι σε όλες τις ταξικές κοινωνίες οι κυρίαρχες ιδέες είναι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης. Αυτές οι κυρίαρχες ιδέες, όπως προβάλλονται καθημερινά από τα σχολεία, τα κανάλια και τις εφημερίδες, έχουν ένα διπλό χαρακτήρα. Αφενός προσπαθούν να δικαιολογήσουν την καταπίεση και την εκμετάλλευση παρουσιάζοντας τις ως φυσικά φαινόμενα: η ανθρώπινη φύση ήταν πάντα άπληστη, τα έθνη και οι φυλετικές διακρίσεις υπήρχαν από τις απαρχές της ιστορίας, η ομοφυλοφιλία είναι μια αφύσικη ανωμαλία. Αφετέρου ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει συνολική εξήγηση για το πως λειτουργεί ο κόσμος γύρω μας, αλλά μόνο μια σειρά από επιμέρους φαινόμενα που μόνο λίγοι ειδικοί μπορούν να κατανοήσουν σε βάθος: η οικονομική κρίση είναι θέμα των οικονομολόγων, ο ρατσισμός των κοινωνιολόγων, ο κινηματογράφος των ιστορικών της τέχνης.

Το κλειδί για να κατανοήσουμε πως λειτουργεί ο κόσμος γύρω μας, και πως συνδέονται τα πιο διαφορετικά φαινόμενα μεταξύ τους, είναι η σύνδεση μεταξύ αυτών που ο Μαρξ ονόμαζε παραγωγικές δυνάμεις και παραγωγικές σχέσεις. Παραγωγικές δυνάμεις είναι οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι χρησιμοποιούν το φυσικό περιβάλλον για να παράξουν αυτά που χρειάζονται: τους τρόπους που καλλιεργούν τη γη για να παράξουν την τροφή τους, χρησιμοποιούν την ενέργεια για να παράξουν θερμότητα, και αναπτύσσουν την τεχνολογία για να παράγουν προϊόντα όπως οι υπολογιστές. Παραγωγικές σχέσεις είναι οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι οργανώνουν την παραγωγή. Στις ταξικές κοινωνίες που ζουν οι άνθρωποι τις τελευταίες χιλιετίες υπάρχει πάντα μια άρχουσα τάξη που έχει τον έλεγχο του πλούτου αποσπώντας τον από τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού που τον παράγει.

Οι παραγωγικές σχέσεις έχουν πάρει πολύ διαφορετικές μορφές στην εξέλιξη της ιστορίας. Στις περισσότερες προκαπιταλιστικές κοινωνίες, τα μέσα παραγωγής βρίσκονταν στα χέρια των παραγωγών και η άρχουσα τάξη αποσπούσε το πλεόνασμα με εξωοικονομικούς όρους. Η γη βρισκόταν στα χέρια των αγροτών, που αποφάσιζαν τι θα σπείρουν, πότε θα πάνε στα χωράφια και πότε θα γυρίσουν, ποιές μέρες θα εργαστούν. Η άρχουσα τάξη των γαιοκτημόνων δεν παρενέβαινε άμεσα στην παραγωγή, αλλά αποσπούσε τον πλούτο μέσα από δοσίματα και φόρους. Αντίθετα, στον καπιταλισμό, τα παραγωγικά μέσα βρίσκονται στα χέρια των καπιταλιστών που ελέγχουν την ίδια την παραγωγή. Οι καπιταλιστές επιλέγουν τι επιχείρηση θα ανοίξουν και τι θα παράγει, πόσους εργαζόμενους και τι ωράριο θα έχει: σε αντίθεση με τους αγρότες, οι εργαζόμενοι δεν έχουν τον έλεγχο ούτε των μέσων παραγωγής ούτε των προϊόντων που παράγουν, αλλά αυτά ανήκουν εξαρχής στους καπιταλιστές, που δίνουν απλά ένα μισθό στους εργαζόμενους για την εργατική τους δύναμη.

Αυτή η ανάλυση μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πως λειτουργεί ο κόσμος μας και πως συνδέονται μεταξύ τους τα πιο διαφορετικά φαινόμενα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της γυναικείας και ευρύτερα της σεξουαλικής καταπίεσης. Στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες η παραγωγή και η αναπαραγωγή, η εργασία και η οικογένεια, ήταν άμεσα συνδεδεμένες. Για να γίνει κανείς παραγωγός έπρεπε να κληρονομήσει τα χωράφια του πατέρα του· σε κοινωνίες με χαμηλό επίπεδο τεχνολογίας, μια γυναίκα με μικρά παιδιά ήταν κλεισμένη στο σπίτι, γιατί χωρίς ηλεκτρικά πλυντήρια και πάνες της μίας χρήσης πέρναγε τη μισή μέρα πλένοντας ρούχα· σε ένα κόσμο χωρίς κράτος πρόνοιας, νοσοκομεία και συντάξεις, η αντιμετώπιση των ασθενειών και η επιβίωση στα γηρατειά εξαρτιόταν αποκλειστικά από το αν είχε κανείς οικογένεια. Το αποτέλεσμα είναι ότι στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες οι σεξουαλικές επιλογές των ανθρώπων υποτάσσονται στις πιέσεις της παραγωγής και της αναπαραγωγής. Ο καπιταλισμός, επειδή αποσυνδέει την εργασία από την οικογένεια, αλλάζει αυτή τη δυναμική δραματικά. Οι περισσότεροι εργαζόμενοι δεν δουλεύουν στα χωράφια των γονιών τους ή στην οικογενειακή επιχείρηση, η δουλειά που κάνουν δεν εξαρτατάται από το αν είναι παντρεμένοι και ποιόν έχουν παντρευτεί, και τα γηρατειά τους εξαρτώνται από τις συντάξεις τους. Αυτή η αποσύνδεση της εργασίας από την οικογένεια στον καπιταλισμό έκανε δυνατή την απελευθέρωση των σεξουαλικών επιλογών των ανθρώπων: φυσικά ούτε το κράτος πρόνοιας ούτε η σεξουαλική απελευθέρωση κατακτήθηκαν χωρίς αγώνες, αλλά οι νέες παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις στον καπιταλισμό έκαναν εφικτές αυτές τις αλλαγές.

Η ίδια ανάλυση όμως μας εξηγεί γιατί, παρά την κατάκτηση της νομικής ισότητας, η γυναικεία καταπίεση εξακολουθεί να υπάρχει σήμερα. Ο καπιταλισμός μπορεί να κοινωνικοποιεί την παραγωγή, με το μισθό που παίρνουν οι εργαζόμενοι για την εργασία τους, αλλά η αναπαραγωγή (το μαγείρεμα, η καθαριότητα, η ανατροφή των παιδιών) παραμένει απλήρωτη και πέφτει στις πλάτες της οικογένειας. Και αν οι πλούσιοι μπορούν να πληρώνουν τη μαγείρισσα ή τη νταντά, οι εργατικές οικογένεις αντιμετωπίζουν τους παιδικούς σταθμούς και τους παιδότοπους που κλείνουν, ή το θράσος των εργοδοτών, που για να αποφύγουν την άδεια μητρότητας, εκβιάζουν τις εργαζόμενες να κάνουν έκτρωση ή να απολυθούν. Απέναντι στους μύθους ότι η γυναικεία καταπίεση αποτελεί παρελθόν, ή ότι για την καταπίεση φταίνε γενικά οι άντρες, η μαρξιστική ανάλυση μας επιτρέπει να εξηγήσουμε πως συνδέεται η οικονομία με τη γυναικεία καταπίεση και τη σεξουαλική απελευθέρωση.

Ο μαρξισμός εξηγεί επίσης το πως τα κράτη, οι θεσμοί και οι ιδεολογίες δεν πέφτουν από τον ουρανό, ούτε είναι απλά δημιούργημα των μεγάλων ανδρών, αλλά εμφανίζονται για να προασπίσουν συγκεκριμένα συμφέροντα και σχέσεις εκμετάλλευσης. Ο ρατσισμός δεν είναι αποτέλεσμα κάποιων προαιώνιων φυλετικών διαφορών, ή της έλλειψης μόρφωσης, αλλά είναι άμεσα συνδεδεμένος με την εμφάνιση του καπιταλισμού. Στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία μπορεί να υπήρχαν εκατομμύρια δούλοι, αλλά δεν υπήρχε ρατσισμός: ο αυτοκράτορας Φίλιππος ήταν Άραβας και ο Σεπτίμιος Σεβήρος είχε φοινικική καταγωγή. Στον αμερικάνικο Νότο η δουλεία ήταν στενά συνδεδεμένη με τον καπιταλισμό, καθώς οι φυτείες παρήγαγαν φτηνό βαμβάκι για τα εργοστάσια κλωστουφαντουργίας της Αγγλίας. Όταν οι αστικές επαναστάσεις, όπως η Αμερικάνικη του 1776, διακήρυξαν τη δημιουργία ένος νέου τύπου κοινωνίας όπου όλοι οι άνθρωποι ήταν ίσοι, η δουλεία αποτέλεσε ένα εμφανές ιδεολογικό και πολιτικό πρόβλημα. Ο ρατσισμός ήρθε να δικαιολογήσει τη διατήρηση της ανισότητας εξαιτίας της υποτιθέμενης φυλετικής κατωτερότητας των μαύρων δούλων. Ταυτόχρονα, ο ρατσισμός επέτρεπε το διαχωρισμό ανάμεσα στους μαύρους και τους φτωχούς λευκούς, που δεν είχαν δούλους και άρα συμφέρον από τη διατήρηση της δουλείας. Ο μαρξισμός μας επιτρέπει να καταλάβουμε ότι ο ρατσισμός είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας των καπιταλιστών να εκμεταλλεύονται ασύδοτα το πιο αδύναμο κομμάτι των εργατών και να διασπούν την ενότητα των καταπιεσμένων.1

Πως αλλάζει ο κόσμος;

Πέρα από το να εξηγεί πως λειτουργεί ο κόσμος, ο μαρξισμός επιτρέπει επίσης να καταλάβουμε πως αλλάζει. Στα σχολεία, στα κανάλια και στις εφημερίδες, υπάρχει μια αφήγηση που επαναλαμβάνεται διαρκώς: η ιστορία αλλάζει από τα πάνω, από τους μεγάλους άνδρες, τα μεγάλα πνεύματα, τις κυβερνήσεις. Αυτοί συλλαμβάνουν τις μεγάλες ιδέες και παίρνουν τις μεγάλες αποφάσεις, ενώ οι μάζες απλά εκτελούν εντολές και γίνονται τροφή για τα κανόνια. Ο μαρξισμός έδειξε το πως η ιστορία αλλάζει από τα κάτω, μέσα από την ταξική πάλη και την προσπάθεια των απλών ανθρώπων να αντισταθούν στην καταπίεση και την εκμετάλλευση ακόμα και κάτω από τις πιο δύσκολες συνθήκες. 

Η εξέγερση των δούλων στην Αϊτή το 1791 επέβαλε ότι τα ιδανικά της ισότητας που είχε διακηρύξει η Γαλλική Επανάσταση το 1789 θα εφαρμόζονταν πέρα από ρατσιστικούς διαχωρισμούς και δημιούργησε το πρώτο ανεξάρτητο κράτος μαύρων της σύγχρονης ιστορίας.2 Στον Αμερικάνικο Νότο οι δούλοι δεν έκαναν μεγάλες εξεγέρσεις: το μέγεθος της καταστολής και της βίας έκανε κάτι τέτοιο απλά αδύνατο. Αυτό που έκαναν όμως οι δούλοι ήταν να το σκάνε στο Βορρά, όπου η δουλεία είχε καταργηθεί. Τα αφεντικά τους καταδίωκαν, και, εφόσον το δικαίωμα στην ιδιοκτησία ήταν ιερό, απαιτούσαν από την αστυνομία και τα δικαστήρια του Βορρά να συλλαμβάνουν και να επιστρέφουν τους φυγάδες. Αυτό έβαζε σε κρίση το πολιτικό σύστημα του Βορρά, που υποτίθεται ότι είχε καταργήσει το βάρβαρο θεσμό της δουλείας, αλλά χρησιμοποιούσε τους κρατικούς θεσμούς για να υποδουλώνει ανθρώπους: το αποτέλεσμα ήταν να τιναχτεί στον αέρα η εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στην άρχουσα τάξη του Βορρά και του Νότου και ο εμφύλιος πόλεμος που απελευθέρωσε τους μαύρους δούλους. Ακόμα και στις πιο αντίξοες συνθήκες, η δράση των απλών ανθρώπων μπορεί να αλλάζει την ιστορία.3

Η πάλη ενάντια στην καταπίεση και την εκμετάλλευση είναι η αιτία που κάνει τους ανθρώπους να αμφισβητούν τις κυρίαρχες ιδέες, να οργανώνονται και να προσπαθούν να αλλάξουν τον κόσμο. Στο Μεσαίωνα η Εκκλησία δίδασκε ότι η κοινωνία ήταν διαιρεμένη σε τρεις τάξεις: τους ιερείς, που προσεύχονταν για το κοινό καλό, τους ευγενείς, που πολεμούσαν για την κοινή προστασία, και τους αγρότες που δούλευαν για να παράξουν τροφή για όλους. Αυτή η διαίρεση ήταν προϊόν της θείας βούλησης, και οι αγρότες έπρεπε να είναι ικανοποιημένοι που υπήρχαν άνθρωποι που προσεύχονταν και πολεμούσαν για χάρη τους. Η εμπειρία όμως δίδασκε τους αγρότες πολύ διαφορετικά μαθήματα: όταν ερχόταν η ώρα της συγκομιδής, ο αγρότης που δούλευε σκληρά όλο το χρόνο έμενε με ψίχουλα, ενώ ο παπάς και ο ευγενής αποκόμιζαν το μεγαλύτερο κομμάτι της σοδειάς. Ήταν αυτή η εμπειρία της εκμετάλλευσης και η πάλη ενάντια της που έκανε τους αγρότες να αμφισβητούν τις κυρίαρχες ιδέες: όπως έλεγε το σύνθημα των άγγλων χωρικών στην εξέγερση του 1381, «όταν ο Αδάμ όργωνε και η Εύα ύφαινε, που ήταν τότε ο ευγενής;»4 Και αυτές οι ιδέες οδήγησαν σε μια σειρά εξεγέρσεων στο Μεσαίωνα που κατήργησαν τη δουλοπαροικία και δημιούργησαν καλύτερες συνθήκς ζωής για τους αγρότες.

Ο Μαρξ έλεγε ότι «είναι οι άνθρωποι που φτιάχνουν την ιστορία τους, αλλά σε συνθήκες που δεν τις επιλέγουν». Οι δούλοι στην αρχαιότητα έκαναν πολλές εξεγέρσεις, με πιο γνωστή αυτή του Σπάρτακου. Όλες όμως αυτές οι ηρωικές εξεγέρσεις είχαν ως στόχο την απελευθέρωση των συγκεκριμένων δούλων, και όχι την κατάργηση της δουλείας συνολικά. Σε κοινωνίες με χαμηλό επίπεδο τεχνολογίας όπως αυτές της αρχαιότητας, βασικές καθημερινές εργασίες, όπως το άλεσμα του σιταριού για να γίνει το ψωμί, γίνονταν χειρωνακτικά: οι δούλοι δαπανούσαν καθημερινά εκατομμύρια εργατοώρες μόνο και μόνο για να αλέσουν με τον χειρόμυλο. Σ’αυτές τις συνθήκες, μια κοινωνία χωρίς δούλους ήταν αδιανόητη. Όταν το μεσαίωνα επεκτάθηκαν οι νερόμυλοι και οι ανεμόμυλοι, ο μυλωνάς που επέβλεπε τις μυλόπετρες αντιστοιχούσε σε εκατομμύρια εργατοώρες δούλων. Φυσικά, οι ανεμόμυλοι δεν οδήγησαν στην κατάργηση της δουλείας· αλλά η ιστορία δεν αλλάζει γενικά και αόριστα, αλλά μόνο όταν δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες.

Γιατί είναι εφικτός ο σοσιαλισμός;

Για πολύ κόσμο ο σοσιαλισμός είναι το ιδανικό της ισότητας και της ελευθερίας: θα ήταν πολύ όμορφα αν ο κόσμος μας ήταν οργανωμένος με βάση αυτές τις αξίες, αλλά δυστυχώς, με δεδομένη την ανθρώπινη φύση, κάτι τέτοιο είναι αδύνατο. Η μαρξιστική θεωρία δείχνει όμως ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι απλά ένα ιδανικό, αλλά μια προοπτική που ανοίγει από την ίδια την ιστορική εξέλιξη, την ανάπτυξη του καπιταλισμού και της πάλης εναντίον του.

Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που έχει αναπτύξει δραματικά τις παραγωγικές δυνάμεις σε σχέση με όλα τα προηγούμενα συστήματα. Ο παγκόσμιος πληθυσμός είναι σήμερα επτά δισεκατομμύρια, όταν το 1800 ήταν λιγότερο από ένα. Παρά τη δραματική αυτή αύξηση, η ακόμα πιο ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας σημαίνει ότι υπάρχει υπεραρκετή τροφή για όλους. Πως πετυχαίνει αυτή τη ραγδαία ανάπτυξη ο καπιταλισμός; Στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες κάθε γαιοκτήμονας εκμεταλλευόταν τους δικούς του αγρότες, και λίγο τον έννοιαζε τι έκανε ο διπλανός γαιοκτήμονας, εκτός και αν ήταν άπληστος. Η διαφορά με τον καπιταλισμό είναι ότι η απληστία δεν είναι ατομικό χαρακτηριστικό του κάθε καπιταλιστή, αλλά συστατικό στοιχείο του συστήματος. Επειδή οι καπιταλιστές παράγουν για την αγορά, προσπαθούν να δημιουργήσουν προϊόντα που είναι όσο πιο φτηνά γίνεται. Αυτό τους οδηγεί αφενός να εκμεταλλεύονται τους εργάτες τους όσο περισσότερο μπορούν, και αφετέρου να αναπτύσσουν την τεχνολογία για να μειώσουν το κόστος των προϊόντων. Η απληστία της παραγωγής για την αγορά έχει σαν αποτέλεσμα την τεράστια ανάπτυξη της τεχνολογίας και του υλικού πλούτου. Για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία, υπάρχει αρκετός πλούτος για να μπορούν να καλυφτούν όλες οι βασικές ανάγκες των ανθρώπων σε τροφή, στέγη και υγιειονομική περίθαλψη.5

Αν αυτό ισχύει, γιατί να μην περιμένει κανείς ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού θα καταφέρει σταδιακά να εξαφανίσει τη φτώχεια και την καταπίεση; Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, κυριαρχούσαν αναλύσεις σαν αυτές του Φουκουγιάμα, που διατείνονταν ότι η ιστορία έχει τελειώσει με τον οριστικό θρίαμβο του καπιταλισμού. Οι εργάτες τον 20ο αιώνα δεν ήταν όπως την εποχή του Μαρξ: όχι μόνο δεν πεθαίνουν από ασιτία, αλλά έχουν αποκτήσει σπίτια, αμάξια και κινητά· και αν υπάρχει πείνα σε υπανάπτυκτες περιοχές, όπως η Αφρική, η ανάπτυξη του καπιταλισμού θα την εξαλείψει σταδιακά και εκεί. Η παγκόσμια οικονομική κρίση που συνεχίζεται από το 2007, που καταστρέφει κατακτήσεις χρόνων και επιστρέφει το βιοτικό επίπεδο σε συνθήκες που ίσχυαν δεκαετίες πριν, έδειξε πόσο παραπλανητικές ήταν αυτές οι θεωρίες και ανέδειξε εκ νέου την επικαιρότητα της μαρξιστικής θεωρίας.

Αν ο καπιταλισμός γεννάει τεράστιο πλούτο, παρόλ’αυτά είναι ένα σύστημα που δεν μπορεί να εξαλείψει την φτώχεια και την εκμετάλλευση: αντίθετα, έχει την τάση να τις βαθαίνει και να τις κάνει ακόμα χειρότερες. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ο ένας λόγος είναι ότι κινητήρας του καπιταλισμού είναι τα κέρδη των λίγων και όχι οι ανάγκες των πολλών. Μπορεί η τεχνολογία να αναπτύσσεται και να μας επιτρέπει να εκτελούμε την ίδια εργασία σε πολύ λιγότερο χρόνο, αλλά τα κέρδη των καπιταλιστών απαιτούν οι ώρες εργασίας να αυξάνονται αντί να μειώνονται. Όταν υπάρχουν ενάμισι εκατομμύριο άνεργοι, η λογική θα απαιτούσε να μειωθούν οι ώρες εργασίας για να έχουν όλοι δουλειά: τα συμφέροντα των καπιταλιστών όμως οδηγούν στην αντίστροφη εξέλιξη.

Η άλλη πλευρά είναι ότι οι φούσκες και οι κρίσεις είναι συστατικό στοιχείο του καπιταλισμού. Οι πρώτες κρίσεις είχαν εμφανιστεί ήδη την εποχή του Μαρξ, και έχουν σημαδέψει τον 20ο αιώνα: το κραχ του 1929, η πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 1970, η τωρινή κρίση που μπήκε ήδη στον όγδοο χρόνο. Ο άναρχος τρόπος που δουλεύει η αγορά, η πτώση του ποσοστού κέρδους και οι διαρκείς φούσκες με τις μετοχές ή τα ακίνητα οδηγούν το σύστημα σε περιοδικές κρίσεις από τις οποίες είναι όλο και πιο δύσκολο να βγει. Η απάντηση των καπιταλιστών στην κρίση είναι η δραματική επίθεση στο βιοτικό επίπεδο και τις κατακτήσεις της εργατικής τάξης, που με τη σειρά της το μόνο που καταφέρνει είναι να κάνει την κρίση ακόμα βαθύτερη.6

Ποιός μπορεί να αλλάξει τον κόσμο;

Αν ο καπιταλισμός δημιουργεί τεράστιο πλούτο, αλλά δεν μπορεί να εξαλείψει την φτώχεια και την καταπίεση, υπάρχει κάποια δύναμη που μπορεί να το πετύχει; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα ήταν η πιο θεμελιακή καινοτομία του μαρξισμού: η εργατική τάξη αποτελεί τον ιστορικό νεκροθάφτη του καπιταλισμού. Υπάρχουν απόψεις ότι η εργατική τάξη της εποχής του Μαρξ δεν υπάρχει πια, και αυτό κάνει το μαρξισμό ξεπερασμένο· αλλά αυτά τα επιχειρήματα είναι αστεία. Την εποχή του Μαρξ, η εργατική τάξη αποτελούνταν από 2-3 εκατομμύρια στη Βρετανία και άλλα τόσα στη Γαλλία, το Βέλγιο και τη Γερμανία· οι μεγάλες πόλεις της Κίνας σήμερα έχουν η κάθε μια περισσότερους εργάτες από ότι όλος ο πλανήτης την εποχή του Μαρξ. Και αν η παραδοσιακή βιομηχανική εργατική τάξη βρίσκεται σήμερα κυρίως στις χώρες του τρίτου κόσμου, η ανάπτυξη του καπιταλισμού γεννάει νέα κομμάτια της εργατικής τάξης, όπως οι εργαζόμενοι στην παιδεία, τις επικοινωνίες και τις υπηρεσίες. Αν πριν 100 χρόνια οι γιατροί δούλευαν ατομικά στα ιατρεία τους, η δημιουργία μεγάλων νοσοκομείων τους έχει μετατρέψει σε εργαζόμενους που ανήκουν στα συνδικάτα και παλεύουν συλλογικά για να καλυτερεύσουν τη θέση τους.7

Ο λόγος που ο Μαρξ είδε στην εργατική τάξη τον ιστορικό νεκροθάφτη του καπιταλισμού σχετίζεται με το συλλογικό τρόπο εργασίας και πάλης που τη χαρακτηρίζει. Στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες οι αγρότες είχαν τα μέσα παραγωγής στα χέρια τους, αλλά δούλευαν εξατομικοποιημένα ο καθένας στο δικό του χωράφι. Όταν οι αγρότες εξεγείρονταν, διεκδικούσαν να πάρουν τη γη των ευγενών, και να τη μοιράσουν ατομικά σε κάθε αγρότη. Ακόμα και σήμερα, όταν οι αγρότες κινητοποιούνται, μπορούν μόνο να κλείσουν τους δρόμους, και όχι να σταματήσουν την παραγωγή, καθώς δουλεύουν ατομικά. Αντίθετα, η κοινωνικοποίηση της παραγωγής που επιφέρει ο καπιταλισμός δημιουργεί τον συλλογικό εργάτη: ένα εργοστάσιο, νοσοκομείο ή αεροδρόμιο δουλεύουν μόνο με ένα συλλογικό καταμερισμό εργασίας. Επειδή δουλεύουν συλλογικά, μπορούν να παλέψουν συλλογικά σταματώντας την παραγωγή, που είναι το νευραλγικό σημείο του συστήματος. Σε αντίθεση με τον αγρότη που μπορεί να καλυτερέψει τη ζωή του αν αυξήσει την παραγωγή του, οι εργάτες δεν έχουν έλεγχο στο προϊόν που παράγουν, και χρειάζεται να απαιτήσουν αυξήσεις μόνο μέσω της συλλογικής σύμβασης και της απεργίας. Αυτό σημαίνει ότι η συλλογική πάλη είναι όχι μόνο δυνατή, αλλά και το μόνο μέσο που έχουν οι εργάτες για να βελτιώσουν τη ζωή τους. Η εικόνα της Αθήνας σε κάθε γενική απεργία που νεκρώνουν τα πάντα είναι η καλύτερη αντανάκλαση της δύναμης των εργατών.

Αυτή η συλλογικότητα έχει μια τελική και θεμελιακή συνέπεια: σε αντίθεση με προηγούμενες τάξεις στην ιστορία, η εργατική τάξη μπορεί να πάρει την εξουσία μόνο συλλογικά. Οι εργάτες που παίρνουν τον έλεγχο ενός νοσοκομείου δεν μπορούν να το μοιράσουν στα επιμέρους τμήματα και ο καθένας να δουλεύει χωριστά: είναι υποχρεωμένοι να συνεργαστούν, και αυτό προϋποθέτει τη συζήτηση, τη δημοκρατία και τη συλλογική απόφαση. Αυτός είναι ο λόγος που ο Μαρξ και ο Ένγκελς περιέγραφαν ότι «όλα τα προηγούμενα κινήματα ήταν κινήματα της μειοψηφίας ή προς όφελος μιας μειοψηφίας. Το προλεταριακό κίνημα είναι το αυτοτελές κίνημα της τεράστιας πλειοψηφίας προς όφελος της τεράστιας πλειοψηφίας».8 Αυτή η διαπίστωση δεν είναι μια αφηρημένη μαρξιστική φόρμουλα, αλλά μια εμπειρία που η εργατική τάξη ανακαλύπτει επανειλημμένα μέσα από τους αγώνες της. Από το μικρό παράδειγμα της αυτοδιαχείρισης των συνελεύσεων στην ΕΡΤ μέχρι το μεγαλείο των σοβιέτ στην επανάσταση του 1917 στη Ρωσία, ο εργατικός έλεγχος και τα εργατικά συμβούλια έχουν ξεφυτρώσει κάθε φορά που οι εργάτες αναζητούν ένα εναλλακτικό μοντέλο από τη δικτατορία του αφεντικού και το αστικό κράτος.

Για όποιον πιστεύει ότι ο κόσμος αλλάζει από τα κάτω, μέσα από τη εμπειρία και τη μαζική δράση των απλών ανθρώπων, δεν υπάρχει μόνο ένα δρόμος για την αλήθεια, αλλά πολλαπλοί. Ένα από τα πιο συγκλονιστικά παραδείγματα περιγράφεται από τον μεγάλο Αφροαμερικανό επαναστάτη Malcolm X στην αυτοβιογραφία του. Ο Malcolm X ανήκε στο Έθνος του Ισλάμ, που πίστευε ότι για το ρατσισμό έφταιγαν όλοι οι λευκοί συνολικά. Κάποτε περιγράφει μια σκηνή στην οποία μια λευκή φοιτήτρια τον πλησιάζει και τον ρωτάει «πως μπορώ να παλέψω ενάντια στο ρατσισμό» και αυτός της απαντάει «πήγαινε σπίτι σου». Η αντίληψη του άλλαξε, όταν, πηγαίνοντας στη Μέκκα για προσκύνημα, βρέθηκε ανάμεσα σε λευκούς και μαύρους και κανένας δεν του συμπεριφερόταν ρατσιστικά. Έτσι κατάλαβε ότι για το ρατσισμό δεν φταίνε γενικά οι λευκοί, και επιστρέφοντας στην Αμερική δήλωσε ότι λευκοί και μαύροι πρέπει να παλαίψουν μαζί ενάντια στο ρατσισμό.9 Δεν ήταν η μαρξιστική θεωρία, αλλά μια θρησκευτική εμπειρία που οδήγησε τον Malcolm X στο σωστό συμπέρασμα. Αλλά αν υπάρχουν πολλοί δρόμοι για την αλήθεια, δεν είναι όλοι το ίδιο καλοί, και πολλοί σταματάνε στα μισά. Δεν φτάνει να καταλάβει κανείς ότι για το ρατσισμό δεν φταίνε γενικά οι λευκοί· χρειάζεται και να καταλάβει ότι είναι ο καπιταλισμός που γεννάει το ρατσισμό, και το γιατί η ενότητα της εργατικής τάξης είναι η μόνη δύναμη που μπορεί να τον τσακίσει. Και γι’αυτά δεν φτάνει η εμπειρία, αλλά χρειάζεται και η μαρξιστική θεωρία.

Ο μαρξισμός δεν είναι τα θέσφατα και το τι έγραψε ο Μαρξ πριν από 150 χρόνια. Είναι μια κόκκινη κλωστή που συνδέει την εμπειρία εκατομμυριών ανθρώπων που παλεύουν ενάντια στην καταπίεση και την εκμετάλλευση, με την αποκρυστάλλωση αυτής της εμπειρίας σε μια θεωρία που μας επιτρέπει να καταλάβουμε τον κόσμο αλλά και πως να τον αλλάξουμε. Για όσο θα υπάρχουν ταξικές κοινωνίες, ο μαρξισμός θα είναι και επίκαιρος και αναγκαίος.

Σημειώσεις

1. Α. Καλλίνικος, Ρατσισμός: τι είναι και πως παλεύεται, Αθήνα, 1999.

2. C.L.R James, The Black Jacobins, Λονδίνο, 2001.

3. J. Oakes, Slavery and Freedom: Αn Interpretation of the Old South, Λονδίνο, 1990, 169-74.

4. R. Hilton, Bond Men Made Free: Medieval Peasant Movements and the English Rising of 1381, Λονδίνο, 1973, 211.

5.C. Harman, Καπιταλισμός ζόμπι: η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση και η επικαιρότητα του Μαρξ, Αθήνα, 2011, 75-116.

6. Κ. Χάρμαν, Η οικονομία του τρελοκομείου, Αθήνα, 2002.

7. Λ. Μπόλαρης, Η εργατική τάξη σήμερα, Αθήνα, 2011.

8. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, Αθήνα,

9. The Autobiography of Malcolm X, Λονδίνο, 1966.