Η επανέκδοση αυτού του κλασικού βιβλίου για τη μορφή της ιστορίας είναι μια εξαιρετική ευκαιρία να ανοίξει αυτή η συζήτηση σε μεγάλα ακροατήρια του κινήματος. Είναι ένα πολύ διαφωτιστικό βιβλίο που καταφέρνει να εξηγήσει με απλό τρόπο (διανθισμένο με μια ακαταμάχητη δόση αγγλικού χιούμορ) τι είναι η ιστορία και γιατί έχει σημασία για όλους, και όχι μόνο τους ιστορικούς. Ο συγγραφέας υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους διανοητές του 20ου αιώνα, που έγραψε μια σειρά από θεμελιώδη έργα για την ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης: η τρίτομη και μεταφρασμένη στα Ελληνικά Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, 1917-1923 αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα των έργων του Τόνυ Κλιφ για όποιον θέλει να καταλάβει την ιστορία της μεγαλύτερης εργατικής επανάστασης.

Για πολύ κόσμο η ιστορία είναι κάτι σαν το πατάρι ενός παλιού σπιτιού. Σ’αυτό το πατάρι μαζεύονται σταδιακά μια σειρά από πράγματα από το παρελθόν: είναι πράγματα που σε γενικές γραμμές μας είναι πια άχρηστα, και γι’αυτό καταλήγουν στο πατάρι, αν και μπορεί ενίοτε να έχουν κάποια συναισθηματική αξία. Η ιστορία είναι ένα πατάρι από αραχνιασμένα γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, και που πέρα από τη συναισθηματική τους αξία έχουν λίγη σημασία για το πως ζούμε σήμερα. Οι ιστορικοί είναι κάτι σαν συλλέκτες γραμματοσήμων, που μαζεύουν παλιά γεγονότα και τα αποθηκεύουν στα πατάρια τους.

Μια διαφορετική προσέγγιση υποστηρίζει ότι η ιστορία δεν έχει νόημα, ούτε μπορούμε να την κατανοήσουμε. Είναι μια αντίληψη που έγινε εξαιρετικά δημοφιλής με την εμφάνιση του μεταμοντερνισμού από τη δεκαετία του 1970 και μετά. Σύμφωνα με το μεταμοντερνισμό, η ιστορία δεν είναι παρά μια σειρά αφηγήσεις από διαφορετικές σκοπιές. Δεν υπάρχει τρόπος να επιλέξουμε ανάμεσα σε αυτές τις διαφορετικές αφηγήσεις, και όλες είναι εξίσου θεμιτές: η αφήγηση των ταγματασφαλιτών για την Κατοχή είναι απλά μια διαφορετική αφήγηση από αυτή των αντιφασιστών. Αν η ιστορία δεν είναι παρά μια συλλογή από διαφορετικές αφηγήσεις, τότε είναι αδύνατο να διαγνώσουμε ευρύτερες τάσεις και αλλαγές στην ιστορική εξέλιξη, και κάθε τέτοια προσπάθεια είναι μια μορφή ολοκληρωτισμού. Η ιστορία δεν έχει νόημα παρά μόνο ως συλλογή απο διασκεδαστικές ιστοριούλες, και ο καθένας προτιμάει αυτή που ταιριάζει στα γούστα του: οι ιστορικοί είναι απλά επιδέξιοι παραμυθάδες.

Ο Καρρ δείχνει με απλό τρόπο γιατί και οι δύο αυτές αντιλήψεις είναι λανθασμένες. Η ιστορία είναι μια αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν: οι αλλαγές του παρόντος επηρρεάζουν τον τρόπο που βλέπουμε το παρελθόν, και το παρελθόν είναι καθοριστικό για να καταλάβουμε το παρόν και το μέλλον. Σε ένα κόσμο που θεωρούσε φυσιολογικό ότι οι γυναίκες έπρεπε να είναι κλεισμένες στην κουζίνα, οι γυναίκες ήταν αόρατες για την ιστορία. Τα σύγχρονα κινήματα για τη γυναικεία απελευθέρωση άλλαξαν δραματικά τον τρόπο που οι ιστορικοί βλέπουν το ρόλο των γυναικών στην ιστορία, ακόμα και σε μακρινές εποχές όπως η αρχαιότητα. Από την άλλη, η μελέτη του παρελθόντος μας διδάσκει ότι αυτά που οι άρχουσες τάξεις προσπαθούν να μας πείσουν ότι είναι αιώνια (η ανθρώπινη φύση, η σεξουαλικότητα, τα έθνη) είναι προϊόντα ιστορικών διαδικασιών, που ήταν διαφορετικά στο παρελθόν και θα αλλάξουν εξίσου στο μέλλον.

Όλα αυτά σημαίνουν ότι η ιστορία δεν είναι ουδέτερη συλλογή γεγονότων, αλλά μια συνεχής επανερμηνεία του παρελθόντος στη βάση του παρόντος και του μέλλοντος. Αν δεν καταλάβετε τον ιστορικό, και το πολιτικό και ιδεολογικό του υπόβαθρο, δεν μπορείτε να καταλάβετε και να αξιολογήσετε την ερμηνεία του. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι κάθε ερμηνεία είναι το ίδιο, ή ότι το παρελθόν δεν υπάρχει αντικειμενικά. Αν ένα βουνό μοιάζει διαφορετικό ανάλογα από ποιά μεριά ή ύψος το βλέπουμε, λέει ο Καρρ, αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει αντικειμενικά. Το ζήτημα είναι τι εργαλεία χρησιμοποιούμε για να το περιγράψουμε και να το αναλύσουμε.

Ο Καρρ εξηγεί την ανάγκη να αποφύγουμε τόσο τη Σκύλλα του ντετερμινισμού (τα πάντα είναι προκαθορισμένα), όσο και τη Χάρυβδη του βολονταρισμού (τα πάντα είναι εφικτά). Σε αντίθεση με τις απλοϊκές αναλύσεις που προσπαθούν να εξηγήσουν με βάση τις προθέσεις και το χαρακτήρα των ανθρώπων («ο Στάλιν ήταν ένας παρανοϊκός σφαγέας»), ο Καρρ δείχνει τη σημασία των δομών και των διαδικασιών. Κανείς δεν είχε συνειδητή πρόθεση να δημιουργήσει το κραχ του 2008, ή την παγκόσμια σύρραξη του 1914: αλλά χωρίς ανάλυση της καπιταλιστικής παραγωγής ή του ιμπεριαλιστικού διεθνούς συστήματος είναι αδύνατο να καταλάβουμε τις συνέπειες των ανθρώπινων πράξεων. Ο Μαρξ έλεγε ότι είναι οι άνθρωποι που φτιάχνουν την ιστορία τους, αλλά σε συνθήκες που δεν τις επιλέγουν. Αν οι δομές έχουν σημασία, εξίσου κομβικό είναι να καταλάβουμε τις προσπάθειες των ανθρώπων να τις αλλάξουν. Ο Καρρ κάνει μια εξαιρετική ανάλυση του ιστορικού ρόλου ενός Κρόμγουελ ή ενός Λένιν, που δεν είναι «μεγάλοι άνδρες» που δρουν από μόνοι τους, αλλά ηγέτες που κατόρθωσαν να εκφράσουν μαζικά κινήματα και να μετατρέψουν κρίσεις σε κοσμογονικές αλλαγές.

Αν το τυχαίο παίζει ρόλο, μπορεί η ιστορία να έχει νόημα; Το κρυολόγημα που άρπαξε ο Τρότσκι σε ένα κυνήγι αγριόπαπιας οδήγησε στην απουσία του από ένα κρίσιμο συνέδριο των Μπολσεβίκων: πως μπορούμε να εξηγήσουμε τη Σταλινική αντεπανάσταση, εάν οφείλεται σε ένα κρύωμα, ή στον πρόωρο θάνατο του Λένιν; Ο Καρρ δείχνει πειστικά ότι η ερμηνεία του παρελθόντος εξαρτάται από το πως χρησιμοποιούμε τα συμπεράσματα στο παρόν. Η εξήγηση ότι ένα κυνήγι πάπιας οδηγεί στην ήττα μιας επανάστασης είναι άχρηστη: αλλά η ερμηνεία ότι μια απομονωμένη επανάσταση ανοίγει τον κίνδυνο της αντεπανάστασης είναι ένα πολύτιμο συμπέρασμα για το παρόν και το μέλλον.

Το παρελθόν δεν προκαθορίζει το μέλλον: κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει ότι η πρώτη σοσιαλιστική επανάσταση θα ξεσπούσε σε μια υπανάπτυκτη χώρα όπως η Ρωσία. Αλλά η μελέτη του παρελθόντος μας επιτρέπει να κατανοήσουμε και να διαμορφώσουμε τις προκλήσεις του μέλλοντος: η εμπειρία της Χιλής του 1973 ήταν εξαιρετική προετοιμασία για το τι να περιμένουμε από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ το 2015. Και η εμπειρία των ανθρώπων που έζησαν το ΠΑΣΟΚ του 1981 εξηγεί γιατί αυτή τη φορά η κρίση του ρεφορμισμού ήρθε σε λίγους μήνες, αντί να πάρει χρόνια όπως τη δεκαετία του 1980. «Για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νέοι», λέει η παλιά ατάκα: τα κινήματα έχουν ανάγκη την ιστορία για να μαθαίνουν από το παρελθόν πως να δημιουργήσουν ένα ριζικά διαφορετικό μέλλον, και αυτό το βιβλίο είναι ένα πολύτιμο εφόδιο.