Πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία στην Κέρκυρα το 1
Ο Προκόπης Παπαστράτης, ομότιμος καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο γράφει για την ιστορία των κυμάτων προσφυγιάς και μετανάστευσης.
Από το προσφυγικό ζήτημα που βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη ξεχωρίζει άμεσα η τραγική ανθρώπινη διάσταση με τις χιλιάδες θυμάτων στη Μεσόγειο, ενώ παράλληλα εξελίσσεται και η πολιτική του διάσταση. Και οι δύο αυτές διαστάσεις καταρρίπτουν τις πολυδιαφημισμένες ανθρωπιστικές κοινές ευρωπαϊκές αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η υποδοχή προσφύγων και οικονομικών μεταναστών δεν είναι καινούργιο φαινόμενο για την Ευρώπη. Εξ άλλου οι ευρωπαϊκοί λαοί διαμορφώθηκαν από τον μεσαίωνα από μετακινήσεις φύλων και πληθυσμών.
Οι ροές μεταναστών και προσφύγων είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που διατρέχει την ιστορία της ανθρωπότητας από αρχαιοτάτων χρόνων και αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο στη διαμόρφωση της ταυτότητας των λαών.
Με πολύ μεγάλη καθυστέρηση και μετά από σειρά στρατιωτικών επεμβάσεων των ΗΠΑ που ευθύνονται σε μεγάλοι βαθμό για τα κύματα προσφύγων και μεταναστών που προκάλεσαν, ο πρόεδρος Ομπάμα επεσήμανε αυτό που όλοι γνωρίζουμε αλλά ορισμένοι επιλέγουν να ξεχνούν: ότι οι μετανάστες και οι πρόσφυγες αναζωογονούν και ανανεώνουν την Αμερική. Τόνισε ότι οι Αμερικάνοι γεννηθήκαμε από μετανάστες, αλλά δεν προχώρησε και στην αυτονόητη διαπίστωση ότι αν και απόγονοι μεταναστών δεν διστάζουν να προκαλούν με βίαιο τρόπο μεταναστεύσεις.
Οι δηλώσεις του Ομπάμα, στο τέλος φυσικά της θητείας του, ουσιαστικά αφορούν στην υστεροφημία του.
Όταν όμως επισημαίνει για τους Αμερικάνους ότι είναι παιδιά μεταναστών στην πραγματικότητα τονίζει αυτό που η ιστορία και η επιστήμη γενικότερα έχει διαπιστώσει ότι ισχύει για όλους τους λαούς.
Ο καθηγητής Russel King στο Πανεπιστήμιο του Sussex έχει διατυπώσει εύγλωττα ότι «κατά μία έννοια οι άνθρωποι είναι γεννημένοι μετανάστες: η εξέλιξη μας συνδέεται θεμελιακά με την πράξη της μετανάστευσης, της μετακίνησης από ένα τόπο στον άλλο και της προσαρμογής στο νέο περιβάλλον».
Ενας τεράστιος αριθμός μεταναστεύσεων διατρέχει την ανθρώπινη προϊστορία αλλά και τους ιστορικούς χρόνους.
Η ευρωκεντρική θεώρηση της ιστορίας που κυριαρχεί στον «πολιτισμένο» Δυτικό Κόσμο εξηγεί και το γεγονός ότι οι μετανάστες από και προς την Ευρώπη έχουν μελετηθεί διεξοδικότερα και προκαλούν το ενδιαφέρον της αντίστοιχης κοινής γνώμης.
Αυτό που μετ’ επιτάσεως διδάσκεται στις γυμνασιακές αίθουσες και στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα για την ιστορία της Ευρώπης είναι ότι κυρίαρχο χαρακτηριστικό που σημαδεύει τον ευρωπαϊκό μεσαίωνα είναι οι αλλεπάλληλες μετακινήσεις φύλων, ένα φαινόμενο γνωστό ως μετανάστευση των εθνών. Σε μία σχηματική προσέγγιση του θέματος ως αρχή αυτής της μετανάστευσης θεωρείται συνήθως η εισβολή των Ούννων στην Ευρώπη στα 375 μ.Χ., στη μακρά πορεία τους από τα υψίπεδα της Μογγολίας, και λήγει με την εμφάνιση των Οθωμανών Τούρκων στον 15ο αιώνα. Οι Ούννοι του Αττίλα θα προκαλέσουν τη μετανάστευση των γερμανικών φύλων των Γότθων από την Κεντρική Ευρώπη προς τα νότια και δυτικά της. Θα εισβάλλουν στα Βαλκάνια, θα λαφυραγωγήσουν μέχρι και τη Σπάρτη, θα συγκροτήσουν ένα εκτεταμένο και ισχυρό βασίλειο που περιλαμβάνει τη Νότια Γαλλία, τη Νότια Ιταλία και το μεγαλύτερο τμήμα της Ισπανίας. Ο πολιτισμένος κόσμος της αδύναμης πλέον Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τους αντιμετωπίζει ως άξεστους και βάρβαρους και έτσι έχουν καταγραφεί στην ιστορία από τους χρονικογράφους της εποχής τους. Παράλληλα όμως οι βάρβαροι αυτοί επιδρούν καταλυτικά αλλοιώνοντας ριζικά την όψη της Ευρώπης με την επικράτηση νέων στοιχείων, και νέων ιδεών, τη διαμόρφωση νέων γλωσσών, νέων λαών, νέων κρατών.
Αντίστοιχη καταλυτική επίδραση στην Ισπανία είχε η κατάκτηση και ο εποικισμός της από τους Άραβες και η διάδοση του πολιτισμού τους, που ξεκινά στις αρχές του 8ου αιώνα και θα διαρκέσει μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα.
Οι ταγοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανάγουν με περισσή φροντίδα το μύθο της ενωμένης Ευρώπης στο εκτεταμένο μεσαιωνικό βασίλειο του Καρλομάγνου που διάρκεσε όμως μέχρι το θάνατό του, θεμελιωμένο σε περισσότερες από μισή εκατοντάδα εκστρατείες και στους θανάτους και τις καταστροφές που αυτές συνεπάγονται. Ενδεικτικό της ειρωνείας που επιφυλάσσει η ιστορία σ΄όσους τη χρησιμοποιούν επιλεκτικά είναι ότι κυριότερη αφορμή για το διαμελισμό του ήταν μεταναστεύσεις και επιδρομές όπως άλλωστε και εκείνες που αρχικά το συγκρότησαν.
Από το βορρά οι επιδρομικές μεταναστεύσεις ενός άλλου γερμανικού φύλλου των Νορμανδών και από το νότο στη Μεσόγειο, οι επιδρομές των Αράβων πειρατών, των Σαρακηνών.
Η Ελλάδα ήταν ανέκαθεν μία χώρα μεταναστών. Σ’ αυτό είχε βοηθήσει και το διοικητικό σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που επέτρεπε την ελεύθερη μετακίνηση των πληθυσμών εφ’ όσον πληρώνονταν οι φόροι.
Όταν υποδέχεται η Ελλάδα τους πρόσφυγες μετά το 1922, έχει ήδη στείλει στο εξωτερικό εκατοντάδες χιλιάδες δικούς της μετανάστες.
Η άφιξη των προσφύγων έχει καταλυτικές πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις στην ελληνική κοινωνία. Σ’ ένα πληθυσμό 5.500.000 κατοίκων έρχονται περίπου 1.400.000 πρόσφυγες. Οι μισοί θα εγκατασταθούν στην ύπαιθρο, οι άλλοι μισοί στα αστικά κέντρα. Αναζωογονούν την οικονομία, ενισχύουν το εργατικό κίνημα. Ριζοσπαστικοποιούνται στη διάρκεια του μεσοπολέμου και από το βενιζελικό στρατόπεδο στρέφονται στη διάρκεια της Κατοχής στο ΕΑΜ.
H περίπτωση της Ελλάδας του Μεσοπολέμου διαφέρει από τη σημερινή περίπτωση του προσφυγικού. Οι πρόσφυγες εκείνη την περίοδο είναι ομοεθνείς, παρ’ όλα αυτά η ένταξη τους στην ελληνική κοινωνία προκαλεί εντάσεις και συγκρούσεις ιδιαίτερα στην ύπαιθρο όπου η αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων συναντά την αντίδραση του ντόπιου πληθυσμού που διεκδικούσε την κτηματική περιουσία των Βουλγάρων και των Τούρκων που έφυγαν ή εκδιώχθηκαν με τις συμφωνίες ανταλλαγής πληθυσμών.
Στις αστικές δημοκρατίες της Δυτικής Ευρώπης όπου οι πρόσφυγες τώρα αναζητούν τη σύγχρονη εκδοχή της γης της επαγγελίας, το φαινόμενο της υποδοχής και ενσωμάτωσης οικονομικών μεταναστών διαφορετικής εθνικότητας όχι μόνο δεν είναι καινούργιο αλλά εφαρμόζεται με βάση συγκεκριμένο σχέδιο.1 Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έχουν ανάγκη από μετανάστες για την οικονομία τους που ανασυγκροτείται.
Η περίπτωση της Γερμανίας είναι χαρακτηριστική. Εκτός από οικονομικούς λόγους η μετατροπή της στην κατ’ εξοχήν βιτρίνα του καπιταλιστικού συστήματος είναι απαραίτητη και για ιδεολογικοπολιτικούς λόγους όπως θέλουν να αποδείξουν οι φωτισμένες βιτρίνες του Δυτικού Βερολίνου στους κατοίκους της Ανατολικής Γερμανίας και στην υπόλοιπη σοσιαλιστική Ευρώπη.
Ο Ψυχρός Πόλεμος δίνει νέα διάσταση στην αντιμετώπιση των ευρωπαίων προσφύγων και μεταναστών. Η Διακυβερνητική Επιτροπή για τη Μετανάστευση στην Ευρώπη που αρχίζει να λειτουργεί στις αρχές της δεκαετίας του 1950, υπό τον έλεγχο των ΗΠΑ, αποκλείει τη συνεργασία με τα κομμουνιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης και οργανώνει τη μεταφορά μόνο ευρωπαίων προσφύγων και μεταναστών σε περιοχές όπου κυριαρχεί ο «δυτικός πολιτισμός» και λευκοί ελέγχουν τον κρατικό μηχανισμό. Οι ΗΠΑ χρησιμοποιούν αυτή την Επιτροπή για να μεταφέρουν ομάδες και άτομα χρήσιμα στον αγώνα της ενάντια στον κομμουνισμό.2
Πέρα όμως απ’ αυτή τη διάσταση η αναζήτηση εργατικού δυναμικού συγκεντρώνεται στη Νότια Ευρώπη, κατά κύριο λόγο στην Τουρκία, Ελλάδα, Ιταλία. Προϋπόθεση για την επιτυχημένη εξεύρεση εργατικών χεριών είναι ο έλεγχος της μεταναστευτικής ροής με γραφεία που λειτουργούν γι’ αυτό το σκοπό.
Το ζητούμενο είναι να ενταχθούν ομαλά στο νέο και τόσο διαφορετικό για αυτούς κοινωνικό περιβάλλον οι ανώνυμοι συντελεστές του γερμανικού «οικονομικού θαύματος».
Η ελεγχόμενη μετανάστευση εξακολουθεί να παραμένει μία αξιόπιστη κοινωνική δικλείδα ασφαλείας, ιδιαίτερα στις χώρες του φτωχού ευρωπαϊκού νότου όπου οι κυρίαρχες αστικές τάξεις έχουν αναγάγει τη μετανάστευση σε βασικό στοιχείο, αν όχι ιδεολόγημα, της πολιτικής τους.
Η επισήμανση το 1932 του αρχηγού του Λαϊκού Κόμματος και μετέπειτα πρωθυπουργού Παναγή Τσαλδάρη, ότι «η Ελλάς ζει διαρκώς με τας μεταναστεύσεις»3 όχι μόνο εξακολουθεί να ισχύει μετά τον πόλεμο άλλα εξελίσσεται σε αντικείμενο διακρατικών συμφωνιών. Η διεκδικητική ανεργία στις χώρες αυτές μετατρέπεται σε εισροή ξένου συναλλάγματος.
Η περίπτωση της Ελλάδας είναι ενδεικτική και ως προς τον τρόπο που πραγματοποιείται και ως προς τις επιπτώσεις που έχει στην οικονομία της χώρας. Η μετανάστευση που αυξάνει στη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 μπαίνει σε νέα πλαίσια την επόμενη δεκαετία όταν η ίδια η Γερμανία προτείνει στη κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή να απορροφήσει εργάτες από την Ελλάδα. Η σχετική συμφωνία υπογράφεται το Μάρτιο του 1960 με τη Γερμανία να ζητά άμεση υλοποίηση της. Μέσα στην πρώτη πενταετία τουλάχιστον 370.000 Έλληνες έχουν μεταναστεύσει κυρίως τη Γερμανία. Στη διάρκεια της δικτατορίας οι τεράστιες ελλείψεις στην αγορά εργασίας οδηγούν τους επιχειρηματίες να πιέζουν να επιτραπεί η είσοδος ξένων εργατών.4
Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 δίνει νέα διάσταση στο πρόβλημα. Οι νέοι οικονομικοί μετανάστες είναι τουλάχιστον συγκρατημένοι κεντροευρωπαίοι και όχι θορυβώδεις Τούρκοι, Έλληνες, Σικελοί και Ισπανοί.
Στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 η έννοια πρόσφυγας και οικονομικός μετανάστης έφερνε μαζί τις μνήμες και τις κοινές συνέπειες ενός καταστρεπτικού πολέμου που βίωσε η ίδια η Ευρώπη.
Εβδομήντα χρόνια μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου έρχονται πρόσφυγες και μετανάστες από μακρινούς πολέμους που τους έχουν προκαλέσει οι επεμβάσεις των δυτικών αστικών δημοκρατιών.
Οι ίδιες αυτές δημοκρατίες, μέχρι τις τελευταίες αιματηρές εξελίξεις στο Παρίσι, πρόβαλλαν το ενδιαφέρον τους για την τήρηση των δημοκρατικών ελευθεριών και ατομικών δικαιωμάτων, αλλά μόνο μέσα στο χώρο της Συνθήκης του Σέγκεν. Με αυτόν το βολικό διαχωρισμό έχουν τη δικαιολογία να επεμβαίνουν, όπου έχουν να προασπίσουν συμφέροντα τους. Ενδεικτικό αυτής της, συνειδητά κοντόφθαλμης, αντίληψης τους είναι ότι αυτοί που προκάλεσαν τους πολέμους και τις ανατροπές, στην πραγματικότητα αδιαφόρησαν για τα κύματα προσφύγων που κατευθύνονται στις χώρες που ευθύνονται για τον ξεριζωμό τους.
Σ’ αυτές τις χώρες η συλλογική μνήμη έχει επιλεκτικά αμβλυνθεί από το χρόνο, και η πολιτική βούληση έχει συνειδητά διαβρωθεί από τα νεοφιλελεύθερα δόγματα που με θράσος επιβάλλουν οικονομικά προγράμματα αυταρχικού χαρακτήρα σε μία ήπειρο που έχει υποφέρει από τον αυταρχισμό του φασισμού. Είναι γεγονός ότι η οικονομική και κοινωνική κρίση που έχει προκαλέσει στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης ο νεοφιλελευθερισμός έχει εντείνει την ξενοφοβία και την εσωστρέφεια που συνήθως λανθάνει σε περιόδους κοινωνικής ευημερίας. Η σκληρή νεοφιλελεύθερη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει χώρο μόνο για επιλεγμένους πρόσφυγες, ενώ η Γερμανία γνωρίζει ότι θα έχει το 2030 δημογραφικό έλλειμμα 15.000.000.
Αυτή η επιλεκτική πολιτική της Ε.Ε. δημιουργεί στις χώρες υποδοχής, όπως η Ελλάδα, το επιπλέον άμεσο πρόβλημα διαχείρισης των προσφύγων που συσσωρεύονται χωρίς δυνατότητα προώθησης προς την υπόλοιπη Ευρώπη.
Η αρνητική στάση της Ευρώπης στο κοινωνικό φαινόμενο που προκαλεί η πρόσφατη μετανάστευση στηρίζεται στην επιλεκτική μνήμη που επιδεικνύει στο ζήτημα της δικής της μετακίνησης στον υπόλοιπο κόσμο που ξεκίνησε την εποχή των Ανακαλύψεων και στην πολιτική που εφάρμοσε στους κατοίκους των νέων εδαφών που αποφάσισε να εποικίσει.5
Στην πραγματικότητα, ο εκπολιτιστικός χαρακτήρας της μετακίνησης των Ευρωπαίων στον υπόλοιπο κόσμο και μάλιστα στα πλαίσια της αποικιοκρατίας, που τον προβάλλουν με κάθε τρόπο, συνιστά το ιδεολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η σκληρή πολιτική αφανισμού λαών και πολιτισμών που εφάρμοσαν.6.
Σημειώσεις
1. Η Γερμανία δέχεται 1.260.000 αλλοδαπούς το 1910 και η Γαλλία 1.160.000 το 1911.
2. Η Επιτροπή αυτή ήταν ο πρώτος διεθνής οργανισμός με εντολή να ασχοληθεί με πρόσφυγες και μετανάστες .
D.Parsanoglou, “Organizing an International Migration Machinery: The Intergovernmental Committee for European Migration.” Στο Lina Venturas (ed.) International “Migration Management” in the Early Cold War: The Intergovernmental Committee for European Migration”, University of Peloponese, Korinth 2015, σ.58-59. Αυτός ο συλλογικός τόμος είναι διαθέσιμος στον ιστότοπο http://mimio.uop.gr/site/?q=en/publications-collective-volume
3. Π.Παπαστράτης, «Από τη Μεγάλη Ιδέα στην Βαλκανική Ένωση» στο Γ.Μαυρογορδάτος, Χ.Χατηζηϊσήφ (επιμ) Βενιζελισμός και Αστικός Εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1988, σ.434
4. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών , 2000 τόμος ΙΣΤ, σ.233
5. Εμπεριστατωμένη εξέταση αυτής της πολιτικής προσφέρει το βιβλίο του Λάμπρου Α.Φλιτούρη «Αποικιακές Αυτοκρατορίες. Η εξάπλωση της Ευρώπης στον κόσμο». 16ος-20ος αιώνας. Εκδόσεις Ασίνη , Αθήνα 2015. Η μελέτη αυτή εισάγει το θέμα αυτό στην ελληνική ιστοριογραφία.
6. Την περίοδο 1820-1824 από τα 52.000.000 ευρωπαίους που μετανάστευσαν περισσότεροι από 32.000.000 εγκαταστάθηκαν στην Αμερική.