Το βιβλίο του Λουί Αλτουσέρ "Για τον Μαρξ" που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις "εκτός Γραμμής" είναι μια συλλογή κειμένων που γράφτηκαν την πενταετία 1960-1965, στον απόηχο της κρίσης του σταλινισμού της δεκαετίας του 1950.
Η κρίση του σταλινισμού
Τρία ήταν τα βασικά στοιχεία αυτής της κρίσης.
Το πρώτο ήταν η άγρια μάχη μέσα στην ανώτατη σοβιετική γραφειοκρατία για τη διαδοχή του Στάλιν, που είχε πεθάνει τον Μάρτη του 1953. Η μάχη αυτή άνοιξε με την εκτέλεση του Λαυρέντι Μπέρια, του αρχηγού μέχρι τότε της KGB και έκλεισε με την αποκήρυξη του Στάλιν από τον Νικήτα Χρουστσόφ, τον νέο γενικό γραμματέα, στο 20στό συνέδριο του "Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης".
Το δεύτερο (και πιο σημαντικό) ήταν η επανάσταση, τον Οκτώβρη του 1956, στην Ουγγαρία. Η Ουγγαρία είχε περάσει με τη συνθήκη της Γιάλτα στη "σφαίρα επιρροής" της Ρωσίας. Το 1948 έγινε, όπως και οι υπόλοιποι σοβιετικοί δορυφόροι "κομμουνιστική". Η εξέγερση, όμως, δεν στρεφόταν απλά και μόνο ενάντια στη ρωσική επικυριαρχία: ο πρωταγωνιστής των γεγονότων του 1956 ήταν η εργατική τάξη που ανακάλυψε (όπως σε όλες τις εργατικές επαναστάσεις του 20ου αιώνα) τη δύναμη της αυτοοργάνωσης, τα εργατικά συμβούλια. Η επανάσταση πνίγηκε τελικά στο αίμα από τα ρώσικα τανκς.
Το τρίτο ήταν η "σινοσοβιετική ρήξη". Η ίδια η διατάραξη των σχέσεων ανάμεσα στη Μόσχα και το Πεκίνο ήταν άμεσα δεμένη με τους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς της εποχής -τον Ψυχρό Πόλεμο, τις γεωπολιτικές ισορροπίες, τα οικονομικά ανοίγματα κλπ. Η κινεζική ηγεσία, όμως, έτρεξε να την ντύσει (ως συνήθως) με ιδεολογικά χρώματα: το Πεκίνο άρχισε να κατηγορεί τη Ρωσική ηγεσία για εγκατάλειψη του αυθεντικού "μαρξισμού-λενινισμού" και στροφή προς τον "ρεβιζιονισμό" (την "αναθεώρηση").
Η κρίση του σταλινισμού συντάραξε την αριστερά στην Ευρώπη. Κάποιοι, εμπνευσμένοι από την ουγγρική εμπειρία, άρχισαν να αναζητούν τις απαντήσεις στις επαναστατικές παραδόσεις του Λένιν, της Ρόζας Λούξεμπουργκ και τα παλιά κείμενα του Ούγγρου μαρξιστή φιλοσόφου Γκυόργκυ Λούκατς. Το 1960 εκδόθηκε στη Γαλλία για πρώτη φορά μεταφρασμένο το κλασικό του βιβλίο "Ιστορία και Ταξική Συνείδηση". Κάποιοι άλλοι αντίθετα, σοκαρισμένοι από τα εγκλήματα του σταλινισμού αλλά και την τελική επικράτηση των ρωσικών τανκς στην Ουγγαρία, προς τα δεξιά: στις "δυτικές αξίες", τον κοινοβουλευτικό δρόμο, την "ειρηνική συνύπαρξη". Κάποιοι άλλοι, πάλι, ακολούθησαν την Κίνα και τον δρόμο του "αυθεντικού μαρξισμού λενινισμού".
Τα κείμενα του βιβλίου "Για τον Μαρξ" είναι κομμάτι της συζήτησης που είχε ανοίξει μέσα στην αριστεράς της εποχής. Το ρεύμα του "Ευρωκομμουνισμού" μπορεί να τον διεκδικεί σήμερα σαν κομμάτι της δικής της παράδοσης. Όμως το "Για τον Μαρξ" είναι πρώτα και κύρια μια επίθεση σε όλους αυτούς που έψαχναν τις απαντήσεις στην κρίση του σταλινισμού προς τα δεξιά. Στην εισαγωγή του βιβλίου ("Σήμερα") κατακεραυνώνει τους Γάλλους διανοούμενους που "εκτός από κάποιες σπουδαίες εξαιρέσεις... δεν αισθάνθηκα ποτέ τη ζωτική ανάγκη να αναζητήσουν τη σωτηρία τους στο πλευρό της εργατικής τάξης... Στη Γαλλία η αστική τάξη υπήρξε επαναστατική, κατάφερε και πέτυχε από παλιά να συνδέσει τους διανοούμενους με την επανάσταση που είχε κάνει και να τους κρατήσει σύσσωμους στο πλευρό της μετά την κατάληψη και σταθεροποίηση της εξουσίας".
Ο Αλτουσέρ παίρνει αποστάσεις από τον χρεοκοπημένο σταλινισμό: "Στον Στάλιν χρωστούμε, μέσα από το κακό για το οποίο φέρει την ύψιστη ευθύνη, το πρώτο σοκ. Στον θάνατό του χρωστούμε το δεύτερο σοκ: στον θάνατό του και στο 20ο Συνέδριο".
Ταυτόχρονα, όμως, αισθάνεται την ανάγκη να υπερασπιστεί την αριστερά και από τον άλλο θανάσιμο κίνδυνο της εποχής, τον "αριστερισμό". Και εδώ αρχίζουν τα προβλήματα. Γιατί η επίθεση στον "αριστερισμό" δεν είναι παρά μια επίθεση σε όλους αυτούς που άρχισαν τη δεκαετία του 1950 να αναζητάνε τη λύση στην επαναστατική παράδοση των αρχών του 20ου αιώνα -τον Λένιν, τη Ρόζα, τον Γκράμσι ή τον Λούκατς.
Οι ιδέες των "αριστεριστών", λέει ο Αλτουσέρ δεν έχουν καμιά σχέση με τον μαρξισμό: προέρχονται από τα ανώριμα, νεανικά έργα του Μαρξ, σαν τα "Φιλοσοφικά και οικονομικά χειρόγραφα" (τα "χειρόγραφα του 1844"). Στα έργα αυτά, σύμφωνα με τον Αλτουσέρ, ο Μαρξ δεν ήταν ακόμα μαρξιστής. Δεν είχε αναπτύξει τη δική του μέθοδο, επηρεαζόταν ακόμα από τις ιδέες των παλαιότερων φιλοσόφων και ιδιαίτερα του Λουδοβίκου Φόιερμπαχ.
Επιστημολογική τομή;
Στο έργο του Μαρξ, γράφει ο Αλτουσέρ, χαρακτηρίζεται από μια "επιστημολογική τομή" που το χωρίζει σε "δυο μεγάλες βασικές περιόδους: στη 'ιδεολογική' περίοδο που είναι προγενέστερη της τομής του 1845 και στην 'επιστημονική' περίοδο που είναι μεταγενέστερη της τομής του 1845".
Το τελικό αποτέλεσμα είναι μια ανάγνωση του Μαρξ που έρχεται σε αντίθεση με κάθε έννοια αυτοχειραφέτισης της εργατικής τάξης και σοσιαλισμού από τα κάτω.
Η έννοια της αλλοτρίωσης, σύμφωνα με τον Αλτουσέρ, ανήκει στην νεανική, ιδεολογική περίοδο του Μαρξ. Την ιστορία, έλεγε ο Μαρξ, την κάνουν οι ίδιοι οι άνθρωποι -αλλά σε συνθήκες που οι ίδιοι δεν ελέγχουν. Η κοινωνία είναι προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας. Αλλά με τον χωρισμό της σε τάξεις ο έλεγχός της έχει περάσει στα χέρια μιας μειοψηφίας που χρησιμοποιεί τη δύναμή της για να εκμεταλλεύεται, να περιορίζει και να καταπιέζει την πλειοψηφία. Το δημιούργημα των ανθρώπων, η κοινωνία, έχει αυτονομηθεί από τον δημιουργό της και έχει στραφεί εναντίον του.
Για τον Αλτουσέρ, όμως, "η ιστορία δεν έχει υποκείμενο". Δεν είναι η ιστορία του ανθρώπου που προσπαθεί να θέσει κάτω από τον έλεγχό του στην αρχή τη φύση και στη συνέχεια την κοινωνία αλλά μια ιστορία που εξελίσσεται από μόνη της, μέσα από τις δικές της διαδρομές. Το υποκείμενο της μετάβασης από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό, κατ’ επέκταση, δεν είναι η εργατική τάξη αλλά μια αφηρημένη έννοια, η "ταξική πάλη".
Η ίδια η εργατική συνείδηση δεν διαμορφώνεται από την πάλη τους ενάντια στην εκμετάλλευση αλλά από την αριστερή διανόηση. Το πολύ πολύ που μπορούν να πετύχουν οι εργάτες από μόνοι τους είναι μια "ιδεολογική", προ-επιστημονική, ημικατανόηση της πραγματικότητας μέσα στον οποίο ζούνε. Ο μαρξισμός (η Θεωρία με "Θ" κεφαλαίο) αναπτύσσεται όπως και οι άλλες επιστήμες: από τους ειδικούς, με τους κανόνες και τη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας. Η ιδεολογία είναι, σύμφωνα με τον Αλτουσέρ, συστατικό στοιχείο όλων των κοινωνιών -είτε των παλαιότερων είτε των επόμενων. Οι απλοί άνθρωποι, με άλλα λόγια, δεν θα μπορέσουν ποτέ να έχουν μια καθαρή εικόνα του κόσμου και της κοινωνίας. Αυτό το προνόμιο της "επιστημονικής γνώσης" θα μείνει για πάντα στα χέρια των "ειδικών".
Η διαλεκτική του Μαρξ δεν είχε, σύμφωνα με τον Αλτουσέρ, καμιά σχέση με την (αναποδογυρισμένη) διαλεκτική του Χέγκελ. Ο ίδιος ο Μαρξ, στην εισαγωγή της "Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας" σκιαγραφούσε με αυτά τα λόγια τους "νόμους" εξέλιξης της κοινωνίας:
"Σ' ένα ορισμένο στάδιο της ανάπτυξής, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε σύγκρουση με τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή για να χρησιμοποιήσουμε μια νομική έκφραση, με τις σχέσεις ιδιοκτησίας στις οποίες κινούντο μέχρι τότε. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, αυτές μεταμορφώνονται σε φραγμούς τους. Τότε αρχίζει η εποχή της κοινωνικής επανάστασης..."
Η διαλεκτική αντιμετωπίζει την ιστορία σαν ένα. Η αλλαγές της "οικονομικής βάσης" συγκρούονται με το "εποικοδόμημα" των "παραγωγικών σχέσεων". Η λύση της αντίφασης αυτής δεν είναι αυτόματη. Αλλά "ανοίγει την περίοδο της επανάστασης". Για τον Αλτουσέρ, όμως, και η έννοια της "ολότητας" και οι ίδιες οι έννοιες της βάσης και του εποικοδομήματος είναι προβληματικές. Η κοινωνία δεν είναι "ένα": αποτελείται από διαφορετικές "δομές" που αναπτύσσονται αυτόνομα η μια από την άλλη (η οικονομία τις καθορίζει μόνο σε τελευταία ανάλυση). Οι επαναστατικές κρίσεις δεν είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης μιας βασικής αντίφασης αλλά μιας ορισμένης "συγκυρίας", της συνισταμένης, με απλά λόγια, των κρίσεων των διαφόρων δομών.
Προφανώς ο Μαρξ των "Χειρογράφων του 1844" δεν είναι ο ίδιος με τον Μαρξ του "Κεφάλαιου". Αλλά δεν υπάρχει κάποια "επιστημολογική τομή" ανάμεσα στα δυο: υπάρχει εξέλιξη. Ο μαρξισμός δεν είναι μια ουδέτερη, ακαδημαϊκή επιστήμη για ειδικούς: είναι άμεσα δεμένος με την εργατική τάξη, τους αγώνες της και την προοπτική της. Έξω από αυτήν είναι απλά ακατανόητος. Η εργατική τάξη, σε αντίθεση με τις "αναγνώσεις" του Αλτουσέρ είναι η μόνη τάξη που μπορεί να έχει μια ξεκάθαρη εικόνα του κόσμου. Και με την επανάσταση και την κατάργηση των ταξικών κοινωνιών αυτό το "προνόμιο" θα μπορεί να γίνει ξανά κτήμα όλης της ανθρωπότητας. Οι "απλοί άνθρωποι" δεν είναι καταδικασμένοι να ζούνε για πάντα μέσα στην άγνοια, όπως λέει ο Αλτουσέρ. Αντίθετα, όπως έγραφε ο Τρότσκι, "ο μέσος άνθρωπος θα φτάσει στο ανάστημα ενός Αριστοτέλη, ενός Γκαίτε, ενός Μαρξ. Και πάνω απ’ αυτά τα ύψη θα ορθώνονται καινούργιες κορυφές".