Άρθρο

Ο Λέανδρος Μπόλαρης γράφει για την πιο κρίσιμη μάχη της δεκαετίας του 1930

 

Η κυρίαρχη άποψη στην ιστορία βλέπει μια ευθεία γραμμή ανάμεσα στην παγκόσμια οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 1929, τον φασισμό και το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Λίγο πολύ η κρίση έκανε αναπόφευκτη την επικράτηση του Χίτλερ, αυτή με την σειρά της τον πόλεμο και το μόνο που θα μπορούσε, όπως έγινε, να βάλει τέρμα σε αυτή την φρίκη ήταν η πολεμική ισχύς των Συμμάχων. Είναι μια διήγηση που εξαφανίζει την κινητήριο δύναμη της ιστορίας: την ταξική πάλη. Γι’ αυτό, αγνοεί τα γεγονότα μιας κρίσιμης χρονιάς.

Το καλοκαίρι του 1936 η επανάσταση συγκλόνιζε την Ισπανία. Δέκα και παραπάνω χρόνια μετά την ήττα του επαναστατικού κύματος που είχε πυροδοτήσει ο Οκτώβρης του 1917 στην Ρωσία, η επανάσταση γινόταν πραγματικότητα και η έκβασή της θα καθόριζε συνολικά την πορεία της Ευρώπης.

Όπως είχε γράψει ο Μαρξ, υπάρχουν στιγμές που για να ξεσπάσει η επανάσταση χρειάζεται το κέντρισμα της αντεπανάστασης. Αυτό το κέντρισμα ήταν στην περίπτωση της Ισπανίας το φασιστικό πραξικόπημα. Εκατομμύρια εργάτες και εργάτριες ξεσηκώθηκαν και με το όπλο στο χέρι πάλευαν ενάντια στο φασισμό. Την ίδια στιγμή δημιουργούσαν τα προπλάσματα της δικής τους εξουσίας. Η απάντηση στον φασισμό ήταν η εργατική επανάσταση.

Πραξικόπημα και Επανάσταση

Στις 17 Ιούλη του 1936, οι στρατηγοί οργάνωσαν πραξικόπημα για την ανατροπή της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου που είχε κερδίσει τις εκλογές τον Φλεβάρη. Πίσω τους στοιχήθηκε η άρχουσα τάξη κι όλη η δεξιά: βιομήχανοι, γαιοκτήμονες, η Καθολική Εκκλησία, οι δυο πτέρυγες των μοναρχικών, η «Φάλαγγα» των Ισπανών ναζί.

Ανάμεσα στον Φλεβάρη του 1936 και το καλοκαίρι, ένα γιγάντιο απεργιακό κίνημα διεκδικούσε αυξήσεις, επαναπρόσληψη απολυμένων, απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων, όλα όσα είχε χάσει δηλαδή από το 1933 και μετά.1 Από τον Φλεβάρη μέχρι τον Ιούλη του ’36, 190 χιλιάδες αγροτικές οικογένειες κατέλαβαν και εγκαταστάθηκαν σε 600 χιλιάδες εκτάρια γης.

Όταν μετά τις εκλογές το Κορτές (η βουλή) άκουσε τις προγραμματικές δηλώσεις της νέας κυβέρνησης, ένας μοναρχικός πολιτικός ο Κάλβο Σοτέλο, σχολίασε ότι το πραγματικό ζήτημα ήταν αν «οι σοσιαλιστικές και αναρχικές μάζες» θα της επέτρεπαν να κυβερνήσει πραγματικά. Και πράγματι, σύντομα έγινε φανερό ότι οι «μάζες» είχαν «κατακλύσει» («desbordado») την κυβέρνηση.2

Η άρχουσα τάξη δεν μπορούσε να ανεχθεί μια κυβέρνηση που παρά τις υποσχέσεις της και τις φιλότιμες προσπάθειές της, δεν μπορούσε να «πειθαρχήσει» τους υποστηρικτές της.

Σε πολλές πόλεις οι εργατικές οργανώσεις κινητοποιήθηκαν, κέρδισαν φαντάρους με το μέρος τους, εξοπλίστηκαν με όποιο τρόπο μπορούσαν. Η πιο αποφασιστική μάχη δόθηκε στη Βαρκελώνη, την πρωτεύουσα της Καταλονίας στις 19 Ιούλη. Οι εργάτες πολιόρκησαν το κεντρικό στρατόπεδο που είχαν οχυρωθεί οι πραξικοπηματίες. Κέρδισαν τους φαντάρους με το μέρος τους και κατέλαβαν την πόλη. Παρόμοιες σκηνές εκτυλίχτηκαν σε όλη σχεδόν την Ισπανία.

«Εκλεγμένες επιτροπές ναυτών έθεσαν κάτω από τον έλεγχό τους το νομιμόφρονα στόλο κι ήρθανε σ’ επαφή με τις εργατικές επιτροπές στην ξηρά. Οπλισμένες εργατικές επιτροπές μεταθέσανε τους τελωνοφύλακες στα σύνορα. 'Ένα βιβλιάριο σωματείου είτε μια κόκκινη κομματική κάρτα ήταν καλύτερα από ένα διαβατήριο για να μπεις μέσα στη χώρα. Ελάχιστοι αντιδραστικοί κατάφεραν να βγουν έξω, περνώντας απ’ τον εργατικό κλοιό.

Τα επαναστατικά στρατιωτικά μέτρα συνοδεύονταν από επαναστατικά οικονομικά μέτρα ενάντια στον φασισμό… Αυτό έγινε ιδιαίτερα στην Καταλονία, όπου μέσα σε μια βδομάδα από τις 19 Ιουλίου οι μεταφορές και η βιομηχανία πέρασαν ολοκληρωτικά στις εργατικές επιτροπές της αναρχοσυνδικαλιστικής Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CNT) ή, όπου οι εργάτες ανήκανε και στις δυο συνομοσπονδίες, στις ενιαίες επιτροπές της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CNT) και της Γενικής 'Ένωσης Εργατών (UGT). Οι επιτροπές των εργατικών σωματείων ανέλαβαν συστηματικά ν’ αποκαταστήσουνε την τάξη και να επιταχύνουνε την παραγωγή για τις πολεμικές ανάγκες… η ίδια διαδικασία εφαρμόστηκε στη Μαδρίτη, στη Βαλένθια, στο Αλικάντε, στην Αλμέρια και στη Μάλαγα, αν και πουθενά δεν γενικεύτηκε τόσο όσο στην Καταλονία».

Κι η ύπαιθρος πήρε φωτιά. Εκατομμύρια εργάτες γης και κολλήγοι στέναζαν από την πιο ωμή εκμετάλλευση. Πήραν τα όπλα (ή απλά τα δικράνια και τις τσάπες), έδιωξαν τη μισητή Γκουάρντια Σιβίλ (στρατοχωροφυλακή) και τους γαιοκτήμονες Όπως αναφέρει ο Φ. Μόροου:

«Με τα νέα που έρχονταν από τις πολιτείες, οι χωρικοί προχωρούσαν στην κατάληψη της γης. Τα δρεπάνια και τα τσεκούρια τους φροντίζανε για κάθε κυβερνητικό υπάλληλο ή δημοκρατικό γαιοκτήμονα, που ενεργώντας απερίσκεπτα πήγαινε να τους φράξει το δρόμο. Σε πολλά μέρη, οι χωρικοί, διαποτισμένοι απ’ τις διδασκαλίες των αναρχικών και των αριστερών σοσιαλιστών, οργανώσανε απευθείας κολεχτίβες. Οι αγροτικές επιτροπές ανέλαβαν να τροφοδοτούνε τις πολιτοφυλακές και τις πόλεις, δίνοντας ή πουλώντας απευθείας στις επιτροπές προμηθειών, στις πολιτοφυλακές και στα εργατικά συνδικάτα».3

Οι εργάτες δεν είχαν να αντιμετωπίσουν «μόνο» την απειλή της σφαγής από τους πραξικοπηματίες. Έπρεπε, αναγκαστικά να διαχειριστούν την οικονομική και κοινωνική ζωή στις περιοχές που απέτυχε το πραξικόπημα. Εκατοντάδες επιχειρήσεις κινδύνευαν με κλείσιμο λόγων ελλείψεων ή επειδή τα αφεντικά περνούσαν στις περιοχές των πραξικοπηματιών είτε την κοπανούσαν στο εξωτερικό. Οι περισσότερες περνούσαν υπό τον έλεγχο των εργατών, που είτε τις αναλάμβαναν ολοκληρωτικά είτε περιόριζαν ασφυκτικά την εξουσία των ιδιοκτητών.

Κι όχι μόνο στα εργοστάσια. Στη Βαρκελώνη για παράδειγμα αμέσως μετά τις 19 Ιούλη, εκατοντάδες μουσικοί, τεχνικοί σκηνής, ηθοποιοί, έκαναν συγκέντρωση, οργάνωσαν το συνδικάτο τους που εντάχτηκε την CNT και πήραν στα χέρια τη «βιομηχανία ψυχαγωγίας» λύνοντας και το ζήτημα της ανεργίας.4

Ο Φραντς Μπορκενάου γράφει για την Βαρκελώνη:

«Η έκταση που πήραν οι απαλλοτριώσεις στις λίγες μέρες μετά τη 19η Ιούλη, είναι πραγματικά απίστευτη. Οι εργατικές οργανώσεις είχαν κατασχέσει όλα τα μεγάλα ξενοδοχεία, με μια δυο εξαιρέσεις, για τις ανάγκες τους… Το ίδιο είχε γίνει με τα μεγάλα καταστήματα. Πολλές τράπεζες έκλεισαν, σε άλλες μπορούσες να δεις ανακοινώσεις που δήλωναν ότι είχαν τεθεί υπό τον έλεγχο της Χενεραλιτάτ [της περιφερειακής κυβέρνησης της Καταλονίας]. Απ’ ό,τι πληροφορηθήκαμε, πρακτικά όλοι οι εργοστασιάρχες είχαν είτε φύγει είτε σκοτωθεί και τα εργοστάσιά τους είχαν περάσει στον έλεγχο των εργατών. Παντού μεγάλα πανό κρέμονταν στις προσόψεις εντυπωσιακών κτιρίων διαλαλώντας είτε ότι η διεύθυνση είχε πλέον περάσει στα χέρια της CNT, είτε ότι η τάδε ή η δείνα οργάνωση τα είχε απαλλοτριώσει για την οργανωτική δουλειά».5

Η εργατική τάξη αντιμετώπισε το πραξικόπημα χωρίς τη βοήθεια της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου. Όλες οι πηγές μαρτυρούν ότι όχι μόνο δεν είχε πάρει μέτρα ενάντια στους επίδοξους πραξικοπηματίες, αλλά κι όταν ξέσπασε το πραξικόπημα στο Μαρόκο, προσπάθησε στην αρχή να κρύψει την είδηση και μετά να την υποβαθμίσει.

Στην πραγματικότητα, η κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Κασάρες Κιρόχα, κατέρρευσε. Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Αθάνια έδωσε εντολή σχηματισμού νέας σε έναν άλλο αστό πολιτικό, τον Μαρτίνεζ Μπάριο. Το βασικό του μέλημα ήταν να μη δώσει όπλα στους εργάτες της Μαδρίτης που πολιορκούσαν το υπουργείο Εσωτερικών, και να κάνει κινήσεις κατευνασμού προς τους πραξικοπηματίες. Τελικά οι εργάτες πήραν όπλα, με τη βοήθεια ενός αξιωματικού που είχε σχέσεις με την αριστερή πτέρυγα του Σοσιαλιστικού Κόμματος και του ηγέτης της του Λάργκο Καμπαγιέρο. Ο Μπάριο παραιτήθηκε και τη θέση του την πήρε ο Χοσέ Χιράλ. Όμως, η εικόνα δεν άλλαζε.

Δυαδική εξουσία

Οι μόνοι «θεσμοί» που μπορούσαν να εξασφαλίσουν τη στοιχειώδη οργανωμένη απάντηση στο πραξικόπημα ήταν οι εργατικές οργανώσεις και τα κόμματα. Στην Καταλονία η Κεντρική Επιτροπή των Αντιφασιστικών Πολιτοφυλακών συγκροτήθηκε δυο μέρες μετά τη νίκη της 19 Ιούλη. Η δύναμή της ήταν τόσο αδιαμφισβήτητη ώστε η Καταλανική κυβέρνηση (η Χενεραλιτάτ) την αναγνώρισε επίσημα. Ο Χοσέ Αμπάντ ντε Σαντιγιάν, ένα από τα κορυφαία στελέχη της CNT και της FAI έγραφε ότι:

«Η Επιτροπή των Αντιφασιστικών Πολιτοφυλακών είχε αναγνωριστεί ουσιαστικά ως η μοναδική εξουσία στη Καταλονία. Η κυβέρνηση της Χενεραλιτάτ συνέχισε να υφίσταται και να αξίζει τον σεβασμό μας, αλλά ο λαός υπάκουε μόνο στην εξουσία που δημιούργησε η δύναμη και η νίκη της επανάστασης… Η Επιτροπή… ήταν τα πάντα, επέβλεπε τα πάντα, τη μετατροπή των βιομηχανιών για τις πολεμικές ανάγκες, την προπαγάνδα, τις σχέσεις με την κυβέρνηση της Μαδρίτης, τη βοήθεια σε όλα τα μέτωπα, την επίβλεψη των ακτογραμμών και των συνόρων και χίλια άλλα ζητήματα… με άλλα λόγια μερικές δεκάδες άνθρωποι εκπλήρωναν καθήκοντα για τα οποία η κυβέρνηση θα χρειαζόταν μια ακριβή γραφειοκρατία».6

Σε όλη τη δημοκρατική ζώνη, δηλαδή στις περιοχές που απέκρουσαν τους πραξικοπηματίες, διαμορφωνόταν:

«η εικόνα δυο εν δυνάμει διαφορετικών εξουσιών. Η μια εξουσία, αυτή της κυβέρνησης και του Πρόεδρου Αθάνια, αποτελούνταν από μια χούφτα φιλελεύθερους αστούς πολιτικούς, αποκομμένους από την ίδια τους την κοινωνική βάση και χωρίς καμιά μαζική επιρροή… Η άλλη –εμβρυακή έστω– εξουσία, ήταν αυτή του οπλισμένου προλεταριάτου. Η κυβέρνηση των Αθάνια και σία ήταν πολύ αδύνατη για να μπορέσει ν’ αντικρούσει τη δύναμη της εργατικής τάξης. Όμως, από την άλλη πλευρά, ούτε το οπλισμένο προλεταριάτο ήταν αρκετά συνειδητό για να κάνει ένα βήμα παραπέρα και να ξεφορτωθεί και την κυβέρνηση του Αθάνια».7

Δεν ήταν απλά μια αδύναμη κυβέρνηση. Το ίδιο το κράτος βρισκόταν σε πορεία κατάρρευσης. Η άρχουσα τάξη είχε χάσει το «μονοπώλιο της βίας» και σε μεγάλο βαθμό το δικαίωμα να παίρνει τις οικονομικές αποφάσεις. Η εργατική τάξη και οι οργανώσεις διέθεταν πλέον ένοπλη δύναμη, έπαιρναν πολιτικές και οικονομικές αποφάσεις. Επρόκειτο για μια κατάσταση «δυαδικής εξουσίας», όπως αυτή που είχε επισημάνει ο Λένιν τον Απρίλη του 1917: «...πλάι στην Προσωρινή κυβέρνηση, στην κυβέρνηση της αστικής τάξης, σχηματίστηκε μια άλλη κυβέρνηση, αδύναμη ακόμη, εμβρυακή, μα που ωστόσο υπάρχει αναμφισβήτητα στην πραγματικότητα και αναπτύσεται: τα Σοβιέτ των εργατών και στρατιωτών βουλευτών».8

Υπήρχαν διαφορές ανάμεσα στην Ισπανία του 1936 και στην Ρωσία του 1917. Η ισπανική εργατική τάξη είχε περισσότερες εμπειρίες καταρχήν. Είχε «ζήσει» στο πετσί της την αποτυχία της αστικής δημοκρατίας ανάμεσα στο 1931-1936 να ικανοποιήσει βασικά αιτήματα για γη, ψωμί, ελευθερίες και είχε παλέψει γι’ αυτά ενάντια στις «δημοκρατικές κυβερνήσεις». Η εργατική τάξη της Ρωσίας δεν είχε τέτοιες εμπειρίες το 1917.

Όμως, υπήρχε και μια άλλη διαφορά. Τα σοβιέτ του 1917 στην Ρωσία ήταν από την αρχή συντονισμένα και συγκροτημένα σε πανεθνικό επίπεδο, παρόλο που στους πρώτους μήνες κυριαρχούσαν σε αυτά τα κόμματα της ταξικής συνεργασίας, των εσέρων και των μενσεβίκων. Το πρώτο συνέδριο των σοβιέτ έγινε το Μάη του 1917. Στην Ισπανία, η δυαδική εξουσία δεν πήρε ποτέ αυτή την ξεκάθαρη μορφή. Οι μυριάδες των επιτροπών, κολλεκτίβων, καταλήψεων, πολιτοφυλακών, δεν συντονίστηκαν ποτέ, δεν συζήτησαν τα επόμενα βήματα ώστε να αναμετρηθούν ξεκάθαρα οι απόψεις για την πορεία της επανάστασης.

Χωρίς αυτή τη διαδικασία, τα επόμενα βήματα για την κατάκτηση της εξουσίας από τους εργάτες γίνονταν πολύ δύσκολα. Για να γίνει κάτι τέτοιο θα χρειαζόταν μια συνειδητή και αποφασιστική παρέμβαση των δυνάμεων που τυπικά βρισκόταν στ’ αριστερά της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου.

Πολιτικές Δυνάμεις

Το Λαϊκό Μέτωπο είχε συγκροτηθεί στις αρχές του 1936, με πρότυπο το αντίστοιχο της Γαλλίας. Η βασική του δύναμη ήταν το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSOE) και η συνδικαλιστική του συνομοσπονδία, η UGT. Συμμετείχε επίσης το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ισπανίας (PCE). Είχε αρχίσει να μεγαλώνει, αλλά η δύναμή του ήταν μικρή σε σχέση με τα εκατομμύρια των εργατών που ακολουθούσαν τους αναρχικούς και τους σοσιαλιστές. Όμως, η «ψυχή» του Λαϊκού Μετώπου δεν ήταν η εργατική τάξη, αλλά οι αστοί πολιτικοί που εκπροσωπούσαν μικρά δημοκρατικά κόμματα.

Το αποτέλεσμα ήταν μια συμμαχία που συγκέντρωνε τις ελπίδες της εργατικής τάξης που πήγαινε ολοταχώς αριστερά, αλλά ταυτόχρονα αποτελούσε ένα «γιγάντιο φρένο»9 σε αυτή την πορεία, όπως έγραφε ο Τρότσκι τον Απρίλη του 1936. Κι όχι μόνο αυτό. Στην Γαλλία η συμμαχία με το Ριζοσπαστικό Κόμμα ήταν ταξική συνεργασία με ένα κόμμα της άρχουσας τάξης με μαζική επιρροή. Το Ισπανικό Λαϊκό Μέτωπο, έγραφε ο Τρότσκι δεν ήταν καν αυτό: «τη θέση της αστικής τάξης την έχει καταλάβει η σκιά της».10 Οι «δημοκράτες αστοί σύμμαχοι» δεν αντιπροσώπευαν καμιά πραγματική κοινωνική δύναμη.

Η CNT δεν συμμετείχε στο Λαϊκό Μέτωπο, παρόλο που στις εκλογές του Φλεβάρη είχε ενθαρρύνει έμμεσα τα μέλη της να πάνε στις κάλπες και να το ψηφίσουν. Αυτή η στάση έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην εκλογική νίκη.

Ο αναρχισμός ήταν μαζικό εργατικό ρεύμα στην Ισπανία. Η CNT (είχε ιδρυθεί το 1910) ήταν ένα συνδικάτο με βαθιές ρίζες στην εργατική τάξη, ιδιαίτερα στην Καταλονία, την καρδιά της βιομηχανίας στο ισπανικό κράτος. Το όνομά της είχε συνδεθεί με όλους τους μαχητικούς αγώνες της τάξης: από την συγκλονιστική γενική απεργία στη Βαρκελώνη την άνοιξη του 1919 που κέρδισε το πρώτο νόμο για το 8ωρο παγκόσμια αλλά στοίχισε ένα τρομερό κύμα καταστολής, μέχρι τις παραμονές του πραξικοπήματος.

Στις αρχές του 1936 η CNT είχε φτάσει το 1.550.000 δηλαδή ήταν ελαφρώς μεγαλύτερη από την UGT. Και στους «καυτούς» μήνες που ακολούθησαν την εκλογική νίκη της Αριστεράς, η μαχητική της στάση της έδινε περισσότερη επιρροή. Όταν, για παράδειγμα οι οικοδόμοι της CNT στη Μαδρίτη κατέβηκαν σε απεργία συμπαρέσυραν μαζί τους χιλιάδες μέλη της UGT παρόλες τις εντολές της ηγεσίας του σοσιαλιστικού συνδικάτου να μην συμμετέχουν σε «τυχοδιωκτικές» απεργίες.

Όμως, οι ηγεσίες της CNT και της FAI δεν είχαν να προτείνουν μια εναλλακτική στρατηγική. Θεωρούσαν ανάθεμα οποιαδήποτε αναφορά στην εξουσία -ακόμα και την εργατική. Όμως, η στρατιωτική αντίσταση στο Φράνκο απαιτούσε μια συγκεντρωτική εξουσία, μηχανισμούς για την οργάνωση της οικονομίας και την κινητοποίηση πόρων. Το καθεστώς της «δυαρχίας» δεν μπορούσε να συνεχιστεί. Έτσι στα τέλη του Σεπτέμβρη δέχτηκαν τη διάλυση της Επιτροπής των Πολιτοφυλακών στην Καταλονία με αντάλλαγμα την είσοδό τους στην κυβέρνηση της Χενεραλιτάτ.

Σε αυτή την επιλογή τους ακολούθησε και το POUM (Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης). Είχε προέλθει από την συγχώνευση δυο οργανώσεων στα τέλη του 193511 και συσπείρωνε τα καλύτερα στοιχεία της επαναστατικής Αριστεράς στην Ισπανία. Το κόμμα και οι αγωνιστές του επέμεναν πριν και μετά το πραξικόπημα ότι η απάντηση στο φασισμό είναι η σοσιαλιστική επανάσταση και η εργατική εξουσία. Οι αγωνιστές του έπαιξαν ηγετικό ρόλο, στο πλάι των αγωνιστών της CNT-FAI, στη νίκη της επανάστασης στην Βαρκελώνη στις 19 Ιούλη. O πρώτος νεκρός της μάχης ήταν ο Ζερμινάλ Βιντάλ, ο γραμματέας της νεολαίας του POUM.

Όμως το POUM συγκροτήθηκε πολύ αργά, ήταν σχετικά μικρό (έφτασε τις 30.000 μέλη στα μέσα του 1936) και αρκετά συγχυσμένο πολιτικά. Το αποτέλεσμα ήταν να υποχωρεί σε κρίσιμες στιγμές στις πιέσεις της προσαρμογής στο Λαϊκό Μέτωπο.

Κυβέρνηση

Την ώθηση για αυτή τη μεταστροφή την είχαν δώσει οι εξελίξεις στη Μαδρίτη. Στα τέλη Αυγούστου αρχές Σεπτέμβρη ο Λάργκο Καμπαγιέρο έγινε πρωθυπουργός και σχημάτισε μια κυβέρνηση που κυριαρχούσαν οι σοσιαλιστές και στην οποία συμμετείχαν οι κομμουνιστές με δυο υπουργεία. Η επιλογή του ήταν σχετικά απρόσμενη. Ο Καμπαγιέρο ήταν ο ηγέτης της αριστερής πτέρυγας του PSOE τα προηγούμενα τρία χρόνια που διακήρυττε τις επαναστατικές προθέσεις της σε όλους τους τόνους· οι οπαδοί του τον αποκαλούσαν «Ισπανό Λένιν».

Στις παραμονές του πραξικοπήματος το PSOE που ήταν διχασμένο από το 1933 βρισκόταν στα πρόθυρα της επίσημης διάσπασης. Ο διορισμός του Καμπαγιέρο ήταν αναγνώριση του γεγονότος ότι το κίνημα που πολεμούσε τους φασίστες δεν θα δεχόταν καμιά δεξιότερη κυβέρνηση.

Ήταν ταυτόχρονα όμως και απόδειξη πόσο επιφανειακή ήταν η επαναστατικότητα της ηγετικής ομάδας γύρω από τον Καμπαγιέρο. Την κρίσιμη στιγμή, η προοπτική τους ήταν η ίδια με αυτή της δεξιάς πτέρυγας υπό τον Πριέτο: ο έλεγχος της κυβέρνησης θα εξασφάλιζε τον έλεγχο του κράτους και αυτό με την σειρά του την εφαρμογή του σοσιαλιστικού προγράμματος.12 Ένα μήνα μετά τον σχηματισμό της κυβέρνησης Καμπαγιέρο, η CNT έκανε το τελευταίο βήμα: μπήκε, με τέσσερις υπουργούς στην κυβέρνηση.

Υποτίθεται ότι πλέον το αστικό κράτος είχε εξαφανιστεί κι η κυβέρνηση Καμπαγιέρο έκφραζε την επανάσταση. Στην πραγματικότητα, η κυβέρνηση παρόλη την σύνθεσή της, έγινε το κέντρο της ανασυγκρότησης του αστικού κράτους. Οι θεσμοί που είχε γεννήσει η επανάσταση του Ιούλη άρχισαν να διαλύονται αργά αλλά συστηματικά κι όλη η έμφαση δινόταν στον ισχυρισμό ότι η Δημοκρατική Ισπανία ήταν μια «κανονική» δημοκρατία που αμυνόταν στην ξένη επιβουλή και όχι το πεδίο μιας κοινωνικής επανάστασης.

Διεθνής διάσταση

Αυτή η πολιτική είχε στόχο να κερδίσει την εύνοια των Δημοκρατιών της Δύσης. Η Δημοκρατική Ισπανία χρειαζόταν επειγόντως κάθε είδους ενίσχυση για να αντιμετωπίσει το στρατό του Φράνκο, ο οποίος είχε εξαρχής την πλουσιοπάροχη στήριξη του Χίτλερ, του Μουσολίνι και της φασιστικής Πορτογαλίας. Γερμανικά Γιούνκερ αποτέλεσαν την αερογέφυρα που μετέφερε την ισπανική Λεγεώνα των Ξένων και τους Μαροκινούς επίλεκτους στο μητροπολιτικό έδαφος, ο Μουσολίνι έστειλε όπλα, τανκς και δεκάδες χιλιάδες «εθελοντές», ο Χίτλερ τη Λεγεώνα Κόνδωρ με τα βομβαρδιστικά στούκας και τους «συμβούλους» του.

Τυπικά, η κυβέρνηση της Δημοκρατικής Ισπανίας δεν θα έπρεπε να αντιμετωπίζει πρόβλημα από αυτή την άποψη. Ήταν η νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση, η επέμβαση από το εξωτερικό ήταν κραυγαλέα και ήταν διατεθειμένη να πληρώσει για τα όπλα που χρειαζόταν. Όμως, ακόμα και η κυβέρνηση του «αδελφού» Λαϊκού Μετώπου που είχε πρόσφατα εκλεγεί στην Γαλλία αρνήθηκε να τη βοηθήσει.13 Το Ριζοσπαστικό Κόμμα και το Γενικό Επιτελείο έβαλαν βέτο και ο πρωθυπουργός Μπλουμ δεν ήθελε να συγκρουστεί και με την σύμμαχο Βρετανία που θεωρούσε την ισπανική κυβέρνηση «επικίνδυνη».

Η Ρωσία του Στάλιν από τα μέσα Σεπτέμβρη άρχισε να βοηθάει την Δημοκρατική Ισπανία με οπλισμό και συμβούλους. Η βοήθεια ήταν πραγματική, αν και όχι στη κλίμακα που παρουσίαζε τότε και αργότερα η σταλινική προπαγάνδα (ή ο Φράνκο, για εντελώς διαφορετικούς λόγους βέβαια). Στα πρώτα φορτία όπλων που έφτασαν τον Νοέμβρη του 1936 για παράδειγμα περιλαμβάνονταν χιλιάδες τουφέκια που ανήκαν στα μουσεία αφού είχαν κατασκευαστεί το 1871 ή το 1886.14 Κι έτσι κι αλλιώς ο ισπανικός χρυσός που μεταφέρθηκε στην Ρωσία στα τέλη Οκτώβρη πλήρωσε και με το παραπάνω για αυτή τη βοήθεια.

Όμως, το πραγματικό πρόβλημα ήταν ότι για τον Στάλιν η βοήθεια στην Ισπανική Δημοκρατία είχε νόημα σαν μέσο πίεσης για την επίτευξη μιας συμμαχίας με την Γαλλία και την Βρετανία. Όταν αυτή η επιδίωξη ναυάγησε, η βοήθεια άρχισε να μειώνεται.

Εντωμεταξύ, στο όνομα αυτής της επιδίωξης ο Στάλιν έριξε όλο το βάρος του (μέσω των αντιπροσώπων του και του PCE) για να σταματήσει κάθε «τυχοδιωκτικό» επαναστατικό πείραμα στην Ισπανία. Για παράδειγμα τον Δεκέμβρη του 1936, ο Αντόνοφ-Οβσεένκο, ο σοβιετικός πρόξενος στην Βαρκελώνη έβαλε σαν όρο για τη συνέχιση της βοήθειας την εκδίωξη του «τροτσκιστικού» POUM απ’ την κυβέρνηση της Καταλονίας.

Καμπή

Στις 3 Μάη 1937 οι Ασάλτος (ένα σώμα χωροφυλακής) υπό τις διαταγές ενός στελέχους του καταλάνικου ΚΚ προσπάθησαν να καταλάβουν το κτίριο της Τηλεφωνικής Εταιρείας στην Βαρκελώνη που από τον Ιούλη του 1936 βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο μιας κοινής επιτροπής των CNT-UGT. Σαν απάντηση στην πρόκληση οι εργατογειτονιές της πόλης ξεσηκώθηκαν και παντού υψώθηκαν εκατοντάδες οδοφράγματα, αλλού με πρωτοβουλία αγωνιστών του POUM συχνότερα με πρωτοβουλία των τοπικών «επιτροπών άμυνας» των CNT-FAI.

Ήταν ένα σημείο καμπής, που έκρινε αν η επανάσταση θα ζούσε ή θα πέθαινε και κατά συνέπεια αν ο πόλεμος ενάντια στους φασίστες θα στεφόταν με νίκη ή ήττα. Ο Τρότσκι εξήγησε το γιατί:

«Όλες οι πληροφορίες που ήρθαν μετά τα γεγονότα δείχνουν ότι αν υπήρχε μια ηγεσία με σοβαρότητα και αυτοπεποίθηση, η νίκη στην εξέγερση του Μάη θα ήταν εξασφαλισμένη…

…Αν το καταλανικό προλεταριάτο καταλάμβανε την εξουσία το Μάη του 1937 –όπως άλλωστε είχε κάνει και τον Ιούλη του 1936– θα συναντούσε υποστήριξη από ολόκληρη την Ισπανία. Η αστική-σταλινική αντίδραση δεν θα μπορούσε να βρει ούτε δυο συντάγματα για να τσακίσει τους καταλανούς εργάτες. Στις περιοχές που κατέχονται από τον Φράνκο, όχι μόνο οι εργάτες αλλά και η αγροτιά θα στρεφόταν προς το προλεταριάτο της Καταλονίας, θα είχαν απομονώσει το φασιστικό στρατό και θα είχαν προκαλέσει την ανεπίστρεπτη αποσύνθεσή του. Είναι αμφίβολο το αν, κάτω από τέτοιες συνθήκες, μια ξένη κυβέρνηση θα αποφάσιζε να ρίξει τα συντάγματά της στο καυτό έδαφος της Ισπανίας».15

Οι ηγεσίες της CNT-FAI έσπευσαν να «αποκλιμακώσουν την ένταση» στην ουσία να σταματήσουν την εξέγερση. Η ηγεσία του POUM τις ακολούθησε. Από τις 6 Μάη και μετά η «τάξη βασίλευε» στη Βαρκελώνη και οι φυλακές άρχισαν να γεμίζουν με χιλιάδες αγωνιστές του POUM και αναρχικούς που αντιδρούσαν στα ξεπουλήματα της ηγεσίας τους.

Ο επίλογος των γεγονότων γράφτηκε λίγες μέρες μετά, όταν ο Λάργκο Καμπαγιέρο παραιτήθηκε και πρωθυπουργός διορίστηκε ο Χουάν Νεγκρίν, μέχρι τότε υπουργός Οικονομικών -στέλεχος της δεξιάς πτέρυγας των Σοσιαλιστών και εκλεκτός τόσο του PCE όσο και της Ρωσίας. Αυτή η κυβέρνηση έβαλε σα στόχο την ενεργητική διεξαγωγή του πολέμου και την «διατήρηση της τάξης» στα μετόπισθεν. Η τάξη «αποκαταστάθηκε» -με εκατοντάδες θύματα από τους επαναστάτες, κυρίως από το POUM που τέθηκε εκτός νόμου και ο ιστορικός του ηγέτης, ο Αντρέου Νιν δολοφονήθηκε. Όμως, ο πόλεμος πήγαινε από την μια αποτυχία στην άλλη. Το τέλος ήρθε τον Μάρτη του 1939.

Σημασία

Η Ισπανία είχε γίνει έμπνευση για την εργατική τάξη όλου του κόσμου. Για τα εκατομμύρια που πάλευαν ενάντια στη βαρβαρότητα της καπιταλιστικής κρίσης και του φασισμού, η Ισπανία γινόταν το σύμβολο του δικού τους αγώνα και η επανάσταση που έδειχνε το μέλλον.

Η πιο γνωστή έκφραση του ενθουσιασμού που πυροδότησε η Ισπανική Επανάσταση, είναι οι δεκάδες χιλιάδες εθελοντές που πήγαν να πολεμήσουν ενάντια στους φασίστες στην Ισπανία, η μεγάλη τους πλειοψηφία από τις τάξεις των Διεθνών Ταξιαρχιών που οργάνωσε η Κομιντέρν.16 Όμως, δεν ήταν μόνοι. Είναι σχετικά άγνωστο σήμερα για παράδειγμα, ότι στις μονάδες του POUM πολέμησαν περίπου 700 διεθνείς εθελοντές, και στις μονάδες της CNT κοντά στις 3.000.

Όμως, οι εθελοντές που βρήκαν το δρόμο για την Ισπανία, από χώρες τόσο διαφορετικές όσο η Αλγερία και η Αγγλία για παράδειγμα, ήταν μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Τον Γενάρη του 1937 χιλιάδες λιμενεργάτες της Ν. Υόρκης απεργούσαν σε συμπαράσταση με τους ναύτες και κόντρα στην ηγεσία του σωματείου τους. Έκαναν μια εξαίρεση για να φορτώσουν ένα ισπανικό πλοίο που θα μετέφερε αεροπλάνα στη δημοκρατική Ισπανία, πριν το Κογκρέσο απαγορέψει τέτοιες εξαγωγές.17 Στην Γαλλία, οι ομιλίες του Λ. Μπλουμ διακόπτονταν από εργάτες μέλη του σοσιαλιστικού κόμματος με το σύνθημα «Όπλα για την Ισπανία!».

Η νίκη της Ισπανικής Επανάστασης το 1936-37 θα είχε καθοριστικές επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Την ίδια περίοδο η εργατική τάξη στην Γαλλία έκανε τη μεγαλύτερη γενική απεργία στην ιστορία, οι ΗΠΑ συγκλονιζόταν από το μεγαλύτερο κύμα απεργιών και καταλήψεων επίσης στην ιστορία τους και η Αριστερά δυνάμωνε διεθνώς. Η νικηφόρα επανάσταση θα επιτάχυνε τις εξελίξεις, με τον ίδιο τρόπο που η Ρωσική Επανάσταση τις επιτάχυνε από τον Οκτώβρη του 1917 και μετά.

Παράλληλα, η ήττα του φασισμού στην Ισπανία, θα ήταν ισχυρό πλήγμα στα φασιστικά καθεστώτα του Χίτλερ και του Μουσολίνι. Το 1936 ακόμα και στο σκοτάδι της ναζιστικής Γερμανίας καταγράφονται σποραδικές μικρές απεργίες και το υπουργείο Εργασίας διέταζε τις εφημερίδες να περικόψουν τις αναφορές στα γεγονότα της Γαλλίας και της Ισπανίας επειδή οι εργάτες επεδείκνυαν «μια ανεπιθύμητη έντονη προσοχή».18 Τα φασιστικά κράτη θα υφίσταντο την πρώτη τους στρατιωτική ήττα και η εργατική τάξη σ’ αυτά θα αναθαρρούσε, με απρόβλεπτες συνέπειες.

Η ήττα της εργατικής τάξης στην Ισπανία καθόρισε μια άλλη κατεύθυνση στις εξελίξεις που οδήγησε τελικά στο σφαγείο ενός νέου παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου.

Σημειώσεις

1. Περισσότερα για τις μάχες που προηγήθηκαν στο Λ. Μπόλαρης, «Ισπανία Φλεβάρης 1936 - Νίκη του Λαϊκού Μετώπου», Εργατική Αλληλεγγύη τεύχος 1210, http://ergatiki.gr/article.php?issue=1210&id=13236

2. Gabriel Jackson, The Spanish Republic and the Civil War 1931-1939, Princeton 1967, Kindle Location 2164, 2183.

3. Φελιξ Μόροου, Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ισπανία, εκδόσεις Εργατική Πάλη 2012, σ.σ. 43-44.

4. Frank Mintz, Anarchism and Workers’ Self-Management in Revolutionary Spain, AKPress 2013, σελ. 70.

5. Franz Borkenau, The Spanish Cockpit, London 1972, σ.σ. 71 και 76.

6. Pierre Broué, Emile Témime, The Revolution and the Civil War in Spain, Haymarket Books 2008, σ.σ. 132-133. Η FAI ήταν η Αναρχική Ομοσπονδία Ιβηρικής και είχε ιδρυθεί το 1927 για να εξασφαλίσει την ηγεμονία των αναρχικών στην CNT.

7. Andy Durgan, Tony Cliff, Ισπανία 1936 Λαϊκό Μέτωπο και επανάσταση ενάντια στο φασισμό, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2015, σ.σ. 46-47.

8. Β.Ι Λένιν, «Για τη δυαδική Εξουσία» (9 Απρίλη 1917), Άπαντα Τόμος 31, Σύγχρονη Εποχή σ.σ. 145-148.

9. Leon Trotsky, The Task in Spain (April 1936), https://www.marxists.org/archive/trotsky/1936/04/spain01.htm

10. Leon Trotsky, The Lessons of Spain: The Last Warning (December 1937), https://www.marxists.org/archive/trotsky/1937/xx/spain01.htm

11. Νίκος Λούντος, «80 χρόνια από την ίδρυση του POUM», Εργατική Αλληλεγγύη τεύχος 1191, http://ergatiki.gr/article.php?issue=1191&id=12418

12. Helen Graham, Socialism and war: The Spanish socialist party in power and crisis, 1936-1939, Cambridge University Press 1991, σελ. 53 και συνολικότερα κεφάλαιο 3.

13. Julian Jackson, The Popular Front in France – Defending Democracy 1934-1938, Cambridge University Press 1990, σ.σ. 201-206.

14. Gerald Howson, Arms for Spain, σ.σ. 138-39, 142, 144.

15. Leon Trotsky, The Spanish Revolution (1931-39), New York 1971, σ.σ. 277, 279.

16. Λεπτομέρειες για την σύνθεση, την συμμετοχή τους στον Εμφύλιο και τα πολιτικά ζητήματα που ανακύπτουν στο Andy Durgan, “Freedom fighters or Comintern army? The International Brigades in Spain”, International Socialism 84 (Autumn 1999), https://www.marxists.org/history/etol/writers/durgan/1999/xx/intbrigades.htm#n5

17. Gerald Howson, Arms for Spain, John Murray 1998, σ.σ. 181-82.

18. Tim Mason, The Workers’ Opposition in Nazi Germany, History Workshop No. 11 (Spring, 1981), pp. 120-137