Ο Άλεξ Καλλίνικος παρουσίασε το νέο του βιβλίο στη διάρκεια του τετραημέρου Μαρξισμός 2016. Πρόκειται για την προσπάθεια να εξηγήσει πώς ο Μαρξ αντιμετώπισε τους “οικονομικούς νόμους κίνησης της κοινωνίας”.

Ο ίδιος ο Μαρξ είχε μια εμμονή με τη Γαλλία γιατί πίστευε ότι η Γαλλία ήταν στο κέντρο της επαναστατικής πάλης στα μέσα του 19ου αιώνα. Και για αυτό τα σημαντικότερα πολιτικά κείμενα αφορούν τη Γαλλία. Ίσως σήμερα αν ο Μαρξ ήταν ακόμα μαζί μας να έγραφε τους "Ταξικούς Αγώνες στην Ελλάδα" και "Η 18η Μπρυμέρ του Αλέξη Τσίπρα".

Θα ήθελα, κατ' αρχήν, να ξεκαθαρίσω στους συντρόφους που σκέφτονται να αγοράσουν και να διαβάσουν το βιβλίο μου: δεν πρόκειται για μια εισαγωγή στη Κεφάλαιο.

Είμαι βέβαιος ότι υπάρχουν καλές εισαγωγές στο έργο του Μαρξ στα ελληνικά και θα έπρεπε να διαβάσετε αυτές πρώτα. Και ίσως μετά από αυτό θα έπρεπε να προσπαθήσετε να διαβάσετε τον πρώτο τόμο, τουλάχιστον, από το ίδιο το Κεφάλαιο. Το "Αποκρυπτογραφώντας το Κεφάλαιο" είναι, αν το θέλετε, ένα πιο απαιτητικό έργο που προσπαθεί να κατανοήσει πως ο Μαρξ έφτασε να γράψει το Κεφάλαιο, πως αντιμετώπισε τα ζητήματα που συνάντησε στο Κεφάλαιο και ποια ήταν αυτά τα προβλήματα.

Το Κεφάλαιο, οι τρεις τόμοι, είναι το προϊόν 10 χρόνων εντατικής έρευνας από την πλευρά του Μαρξ, μεταξύ του 1857 και 1867. Ο Μαρξ έγραψε μια σειρά από ογκώδη χειρόγραφα μέσα από τα οποία προσπάθησε να διαμορφώσει τις έννοιες και τις αναλύσεις του και στη συνέχεια να τις τελειοποιήσει και να τις εκλεπτύνει.

Πολύς κόσμος αναρωτιέται, γιατί δεν τέλειωσε ποτέ ο Μαρξ το Κεφάλαιο; Γιατί εκδόθηκε, όσο ζούσε ο ίδιος, μόνο ο πρώτος τόμος; Η απάντηση είναι, δεν ήταν ποτέ ικανοποιημένος με τα γραπτά του και ως εκ τούτου προσπαθούσε συνεχώς να τα βελτιώσει. Αυτό δείχνει πόσο μεγάλη ανοησία είναι να αποκαλεί κανείς τον Μαρξ δογματικό ή θρησκευτικό συγγραφέα. Ήταν ένας τρομαχτικά αυτοκριτικός διανοητής.

Τι προσπαθούσε λοιπόν να κάνει; Ονόμασε το έργο του "Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας". Όλα του βιβλία ή τα χειρόγραφα για την οικονομία έχουν σαν τίτλο ή υπότιτλο το "Κριτική στην Πολιτική Οικονομία". Τι εννοούσε λοιπόν με τον όρο αυτό;

Πολιτική Οικονομία ήταν το ακαδημαϊκό όνομα της οικονομικής επιστήμης στο 19ο αιώνα. Έτσι λοιπόν, σε ένα πρώτο επίπεδο, ο Μαρξ ασκούσε μια εξονυχιστική κριτική στις έννοιες, τις θεωρίες και τις υποθέσεις των σημαντικότερων οικονομολόγων. Αλλά μέσα από την κριτική των κατηγοριών της επίσημης πολιτικής οικονομίας ο Μαρξ ανέπτυσε ταυτόχρονα μια κριτική ανάλυση του οικονομικού συστήματος, του καπιταλισμού, που οι θεωρίες των αστών οικονομολόγων ταυτόχρονα αποκάλυπταν και απέκρυπταν.

Στην εισαγωγή του πρώτου τόμου ο Μαρξ λέει ότι σκοπεύει να αποκαλύψει τους οικονομικούς νόμους κίνησης της σύγχρονης κοινωνίας. Και αυτή η φράση, "οικονομικοί νόμοι κίνησης" έχει ιδιαίτερη σημασία. Γιατί η πρώτη μεγάλη επιτυχία της σύγχρονης φυσικής ήταν οι "φυσικοί νόμοι κίνησης" που διατυπώθηκαν από τον Ισαάκ Νιούτον (Νεύτων) τον 17ο αιώνα. Αυτό που λέει ο Μαρξ είναι ότι κάνει για τον κοινωνικό κόσμο αυτό που έκανε ο Νιούτον για τον φυσικό. Αποκαλεί το έργο του επιστημονική προσπάθεια. Αλλά έχει και μια δεύτερη έννοια. Αν κοιτάξουμε την αστική οικονομία επιστήμη σήμερα, το πλαίσιο της είναι σχεδόν αποκλειστικά στατικό. Ο χρόνος και η ιστορία δεν υπάρχουν σε αυτή.

Αυτό ίσχυε λιγότερο για τους κλασσικούς αστούς οικονομολόγους, τον Άνταμ Σμιθ και τον Ντέιβιντ Ρικάρντο. Αλλά ο Μαρξ ασκεί κριτική και σε αυτούς για το γεγονός ότι η ιστορία είναι ουσιαστικά απούσα στις υποθέσεις τους.

Έτσι λοιπόν μιλώντας για τους νόμους της κίνησης ο Μαρξ λέει ότι ο καπιταλισμός είναι καταρχήν ο ίδιος προϊόν της ιστορίας, ενώ ταυτόχρονα είναι ένα δυναμικό σύστημα που κινείται και αλλάζει διαρκώς. Ο Μαρξ προσπαθεί να αποκαλύψει αυτούς τους νόμους της κίνησης του καπιταλισμού. Αλλά υπάρχει ένα πρόβλημα σε αυτό.

Ο καπιταλισμός αυτοπαρουσιάζεται κύρια μέσα από τις διακυμάνσεις των τιμών στην αγορά. Το αγαπημένο μου παράδειγμα είναι τα δελτία ειδήσεων. Η κατάσταση του χρηματιστηρίου παρουσιάζεται με τον ίδιο τρόπο που παρουσιάζεται και η πρόγνωση του καιρού. Υπάρχουν και στα δυο διακυμάνσεις που είναι κατά κάποιο τρόπο φυσικές και κινούνται πέρα από την ανθρώπινη αντίληψη και τον ανθρώπινο έλεγχο. Αυτή η εμφάνιση. λέει ο Μαρξ, είναι παραπλανητική.

Η θεωρία του για τον φετιχισμό του εμπορεύματος έχει σαν στόχο να αμφισβητήσει την ιδέα ότι ο καπιταλισμός είναι ένα φυσικό σύστημα που λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί και η ίδια η φύση. Και αυτός είναι ένας ακόμα λόγος γιατί ο Μαρξ υποστηρίζει ότι ασχολείται με την κριτική της πολιτικής οικονομίας.

Πιστεύει ότι αυτή εμφάνιση, αυτή η παρουσίαση του καπιταλισμού σαν ένα φυσικό σύστημα εξυπηρετεί ταξικά συμφέροντα. Υπάρχει μια διαδικασία εξαπάτησης όταν βλέπουμε τον καπιταλισμό απλά σαν ένα σύστημα διακυμάνσεων στην αγορά. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να αποδεχτούμε τον καπιταλισμό με τον τρόπο που ο ίδιος παρουσιάζεται, με τον τρόπο που εμφανίζεται στην αγορά.

Ο ίδιος ο Μαρξ έλεγε ότι όλη η επιστήμη στηρίζεται στη διάκριση ανάμεσα στην ουσία και των πραγμάτων και τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται. Αλλά παρόλο που αυτό αφορά συνολικά την επιστήμη, αποτελεί ιδιαίτερο πρόβλημα όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον καπιταλισμό. Γιατί στο κενό ανάμεσα στην ουσία και την εμφάνιση βρίσκεται η απόκρυψη της εκμετάλλευσης.

Αυτό όμως θέτει το ερώτημα, πως μπορούμε να φτάσουμε στην ουσία, στη βαθύτερη δομή του καπιταλισμού.

Η απάντηση του Μαρξ και πάλι στην εισαγωγή του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου είναι μέσα από τη δύναμη της αφαίρεσης. Πρέπει να αναπτύξουμε αφηρημένες έννοιες οι οποίες θα μας επιτρέψουν να εντοπίσουμε αυτή τη βαθύτερη δομή.

Ο Μαρξ θαύμαζε από τους παλιότερους αστούς οικονομολόγους περισσότερο τον Ρικάρντο ακριβώς για τον τρόπο με τον οποίο χειριζόταν την αφαίρεση.

Ο Ρικάρντο διατύπωσε σε μια αυστηρή μορφή αυτό που ονομάζεται η εργασιακή θεωρία της αξίας. Σύμφωνα με την εργασιακή θεωρία της αξίας οι τιμές των εμπορευμάτων κυμαίνονται γύρω από μια τιμή που είναι ανάλογη με την εργασία που απαιτείται για να παραχθούν.

Αυτή, όμως, είναι μια πολύ αφηρημένη ιδέα. Όταν αγοράζουμε ένα μήλο ή μια μπανάνα δεν υπάρχει καμιά εμφανής συσχέτιση ανάμεσα στην εργασία που απαιτήθηκε για τη συλλογή του μήλου ή της μπανάνας και να φτάσει στο σημείο της κατανάλωσης.

Σύμφωνα με τον Μαρξ η μεγάλη αποτυχία του Ρικάρντο ήταν ότι αντιπαρέθετε απλά την αφηρημένη αρχή της εργασιακής θεωρίας της αξίας με όλες τις συγκεκριμένες λειτουργίες των αγορών, τις διακυμάνσεις των διαφόρων διαφορετικών τιμών και ούτω καθ' εξής.

Έμοιαζε, στην περίπτωση του Ρικάρντο, σαν να μην υπήρχε κάποια σύνδεση ανάμεσα στο αφηρημένο, την εργασιακή θεωρία της αξίας και το συγκεκριμένο, τον τρόπο που αντιλαμβάνεται ο καθένας τον καπιταλισμό, το σύστημα της αγοράς, στην καθημερινή του λειτουργία.

Αυτή είναι και η αφετηρία της σύγχρονης αστικής οικονομικής επιστήμης. Ας ξεχάσουμε, λένε όλα αυτά, την εργασία, την αξία κλπ και ας εστιάσουμε απλά στα φαινόμενα της αγοράς. Για την ακρίβεια τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα. Αυτό που λένε είναι ας εστιάσουμε στις μαθηματικές μας φαντασιώσεις, τις προσομοιώσεις των φαινομένων της αγοράς.

Παρεμπιπτόντως ο Ρικάρντο είχε κατά βάση δίκιο. Εκτιμούσε ότι η τιμή ενός προϊόντος εξαρτάται κατά 93% από την εργασία που απαιτείται για να παραχθεί. Οι σύγχρονες εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι ήταν κατά βάση σωστή η εκτίμησή του αυτή. Υπάρχει μια μικρή απόκλιση 7% μόνο ανάμεσα στην τιμή ενός προϊόντος στην αγορά και την αξία, σύμφωνα με τον εργασιακό νόμο της αξίας του Ρικάρντο ή του Μαρξ.

Ο Μαρξ προσπάθησε να ξεπεράσει τη βασική αδυναμία του Ρικάρντο. Και για να το πετύχει αυτό γύρισε πίσω στον Χέγκελ. Η Επιστήμη της Λογικής, ένα από τα σημαντικότερα έργα του Χέγκελ, περιέχει μια πολύ εκλεπτυσμένη αντίληψη για την επιστημονική μέθοδο. Ο Μαρξ δανείστηκε αυτή την προσέγγιση καθώς άρχισε να δουλεύει πάνω στην κριτική της πολιτικής οικονομίας στα τέλη της δεκαετίας του 1850. Στα διαδοχικά του χειρόγραφα, όμως, απομακρύνεται ολοένα και πιο πολύ από τον Χέγκελ. Χρησιμοποίησε τον Χέγκελ σαν μια σκάλα για να φτάσει εκεί όπου ήθελε - και όταν έφτασε η σκάλα του ήταν πλέον άχρηστη.

Αυτή η τελευταία φράση συνοψίζει και το πιο δύσκολο κομμάτι στο "Αποκρυπτογραφώντας το Κεφάλαιο".

Ο ίδιος ο Μαρξ περιγράφει αυτή την πορεία στο πρώτο από αυτά τα χειρόγραφα σαν τη ανάδυση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Αυτό σημαίνει ότι αρχίζει από την αφαίρεση της εργασιακής θεωρίας της αξίας για να εντοπίσει διάφορες θεμελιακές σχέσεις κλειδιά.

Και ύστερα βήμα το βήμα αρχίζει να εισαγάγει ολοένα και περισσότερα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού. Έτσι στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου χρησιμοποιεί την εργασιακή θεωρία της αξίας κύρια για να μελετήσει την εκμετάλλευση στην παραγωγή. Στον δεύτερο τόμο παρουσιάζει τη διαδικασία της κυκλοφορίας, τη διακίνηση των εμπορευμάτων και των κεφαλαίων στην αγορά. Στον τρίτο τόμο συνδυάζει τις διαδικασίες της παραγωγής και της κυκλοφορίας για να μελετήσει αυτό που ονομάζει στα χειρόγραφα του: η ολική διαδικασία.

Και έτσι έχουμε όλες τις ιδιαιτερότητες και τις παραξενιές των χρηματοπιστωτικών αγορών, της ιδιοκτησίας της γης και του ενοικίου. Και αυτή η κίνηση προσέγγισης ολοένα και περισσότερο στις συγκεκριμένες λειτουργίες του καπιταλισμού μας φέρνει, λέει ο Μαρξ, ολοένα και πιο κοντά στην καθημερινή συνείδηση των ανθρώπων που ζούνε και δουλεύουν μέσα στον καπιταλισμό.

Είναι δύσκολο να συνοψίσουμε εδώ στην πολυπλοκότητα των επιχειρημάτων του Μαρξ. Ούτε θα προσπαθήσω να το κάνω αυτή τη στιγμή. Αλλά αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι ο Μαρξ εντοπίζει δυο βασικούς ανταγωνισμούς που καθορίζουν τον καπιταλισμό.

Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στο κεφάλαιο και τη μισθωτή εργασία από τη μια και ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα διαφορετικά κεφάλαια από την άλλη.

Στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου ο Μαρξ εξηγεί πως το κεφάλαιο εξαρτάται από την εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας. Με άλλα λόγια τα κέρδη που είναι το καύσιμο και το μέτρο της επιτυχίας για το κεφάλαιο, προέρχεται από την υπεραξία, δηλαδή από αξία που έχει δημιουργηθεί από τη ζωντανή εργασία των εργατών. Ο Μαρξ μελετάει με μεγάλη ακρίβεια τους διάφορους τρόπους μέσα από τους οποίους είναι οργανωμένη η εκμετάλλευση μέσα στην παραγωγή.

Ταυτόχρονα, όμως, μελετάει και τις συνθήκες έξω από την ίδια την παραγωγή που επηρεάζουν αυτή την εκμετάλλευση. Η ανεργία, για παράδειγμα. Η ανεργία δεν είναι απλά και μόνο κάτι που εμφανίζεται όταν κάτι πάει στραβά στον καπιταλισμό, είναι κάτι το οποίο ο καπιταλισμός χρειάζεται για να μπορεί να υπάρχει εκμετάλλευση. Ο Μαρξ εξετάζει με μεγάλη επιμονή διάφορες μορφές ανεργίας ή υποαπασχόλησης που προλαμβάνουν σε μεγάλο βαθμό τη συζήτηση που γίνεται σήμερα για την εργασιακή επισφάλεια.

Από αυτόν τον πιο βασικό ανταγωνισμό ξεπηδάει ένας δεύτερος, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα διαφορετικά κεφάλαια. Ο Μαρξ λέει ότι το κεφάλαιο μπορεί να υπάρχει μόνο με τη μορφή πολλών κεφαλαίων. Με άλλα λόγια η αστική τάξη δεν είναι μια ομογενής ενότητα. Όπως λέει είναι μια συμμορία εχθρικών αδελφών. Η αστική τάξη είναι εσωτερικά διαιρεμένη και κατακερματισμένη. Έχουν ένα κοινό συμφέρον στην εκμετάλλευση των εργατών αλλά στη συνέχεια πολεμούν μεταξύ τους για τη μοιρασιά της υπεραξίας. Η μορφή που παίρνει αυτός ο πόλεμος είναι ο οικονομικός ανταγωνισμός.

Ο οικονομικός ανταγωνισμός οδηγεί στον καπιταλισμό τη συσσώρευση. Στη φυσιολογική λειτουργία του συστήματος (όχι στις περιόδους της κρίσης, σαν τη σημερινή) ο κύριος όγκος των κερδών επανεπενδύεται με στόχο την επέκταση και τη βελτίωση της παραγωγής. Ο κάθε μεμονωμένος καπιταλιστής αναγκάζεται να επενδύει για να μπορεί να μειώσει το κόστος σε σχέση με τους ανταγωνιστές του. Αυτή η διαδικασία της ανταγωνιστικής συσσώρευσης δίνει στον καπιταλισμό τον δυναμισμό του, τον κάνει να επαναστατικοποιεί συνεχώς, όπως έλεγε ο Μαρξ, τις παραγωγικές δυνάμεις.

Οι αστοί οικονομολόγοι θριαμβολογούν για αυτόν το δυναμισμό. Όπως αυτή η διαδικασία της ανταγωνιστικής συσσώρευσης είναι ταυτόχρονα υπεύθυνη και για τις κρίσεις. Γιατί αυτή η διαδικασία της συνεχούς τεχνολογικής βελτίωσης σημαίνει ότι με την πάροδο του χρόνου το ποσό του κεφαλαίου ανά εργάτη τείνει να αυξάνει. Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι είναι η ζωντανή εργασία των εργατών αυτή που δημιουργεί υπεραξία πάνω στην οποία στηρίζεται το κέρδος. Αυτό σημαίνει, όπως λέει ο Μαρξ, το ποσοστό κέρδους έχει την τάση να πέφτει. Το ποσοστό κέρδους είναι ο λόγος της συνολικής υπεραξίας προς το επενδεδυμένο κεφάλαιο. Είναι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το μέτρο της επιτυχίας, τόσο για τον μεμονωμένο καπιταλιστή όσο και για τον καπιταλισμό συνολικά.

Αυτή η τάση του ποσοστού κέρδους να πέφτει είναι ο βασικός παράγοντας πίσω από τις κρίσεις της άνθησης και της ύφεσης που βλέπουμε στην ιστορία του καπιταλισμού. Στα χειρόγραφά του για τον Τρίτο Τόμο του Κεφαλαίου ο Μαρξ αναλύει την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, τη σχέση της με τις κρίσεις σε μεγάλη λεπτομέρεια. Ενδιαφέρεται ιδιαίτερα στη σχέση ανάμεσα στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους και τις φούσκες που σχηματίζονται στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Οι φούσκες δίνουν τη δυνατότητα στον καπιταλισμό να επεκτείνει, σε μεγαλύτερη κλίμακα, τη διαδικασία συσσώρευσης στο χρόνο και το χώρο.

Όταν όμως οι φούσκες μετατρέπονται σε πανικό ο καπιταλισμός ολόκληρος βυθίζεται σε σοβαρές κρίσεις.

Οι τελευταίες λέξεις στο χειρόγραφο του Μαρξ για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους είναι "όθεν κρίση". Και αυτό δείχνει πόσο σημαντική είναι η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους στη θεωρία του Μαρξ για τις κρίσεις.

Το μας λέει αυτό για την ταξική πάλη σήμερα; Σε ένα πρώτο επίπεδο μας λέει ότι η κρίση που ζούμε σήμερα δεν είναι απλά ένα ατύχημα ή προϊόν ανικανότητας ή απληστίας από την πλευρά της άρχουσας τάξης.

Μη με παρεξηγήσετε. Είναι και ανίκανοι και άπληστοι. Αλλά υπάρχει κάτι πολύ πιο συστημικό σε δράση. Οι μαρξιστές οικονομολόγοι, σαν τον Μάικλ Ρόμπερτς που μίλησε στο περσινό Μαρξισμό έχουν δείξει ότι πίσω από τη σημερινή κρίση κρύβονται πολύ σοβαρά προβλήματα κερδοφορίας στις σημαντικότερες καπιταλιστικές οικονομίες.

Αυτό που ζούμε είναι μια από τις μεγάλες, συστημικές, ιστορικές κρίσεις του καπιταλισμού. Σαν τη Μακρά Ύφεση στα τέλη του 19ου αιώνα ή τη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930. Υπάρχουν πολλών ειδών διαφορές ανάμεσα στη σημερινή κρίση και τις προηγούμενες. Αλλά υπάρχουν και βασικές ομοιότητες. Ιδιαίτερα η δύσκολή εξόδου από την κρίση. Η σημερινή κρίση ξεκίνησε περίπου μια δεκαετία πριν από τα στεγαστικά δάνεια των αμερικανικών τραπεζών. Αυτό όμως που καθορίζει την τροχιά και την πορεία της κρίσης είναι το τι γίνεται σε σχέση με τον πρώτο από τους δυο ανταγωνισμούς που ανέφερα προηγούμενα. Με άλλα λόγια ο ανταγωνισμός ανάμεσα στο κεφάλαιο και τη μισθωτή εργασία και η ταξική πάλη που γεννάει.

Δεν πρόκειται να σας κάνω μάθημα για την ταξική πάλη γιατί με την Αθήνα ακινητοποιημένη από τις απεργίες δεν χρειαζόσαστε μαθήματα.

Ο Μαρξ δεν τέλειωσε ποτέ το Κεφάλαιο. Έδωσε όμως οδηγίες στον Ένγκελς για το πως να το τελειώσει. Έλεγε ότι θα πρέπει να κλείσει με την ταξική πάλη και τη διάλυση αυτού του σκατοσυστήματος. Αυτό υπογραμμίζει το γεγονός ότι το Κεφάλαιο δεν είναι μια ακαδημαϊκή μελέτη. Είναι ένα επιστημονικό έργο, αλλά ταυτόχρονα και ένα πολιτικό όπλο. Είναι όπλο ακριβώς γιατί είναι ένα τέτοιο επιστημονικό έργο. Αλλά δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι είναι ένα όπλο.