Πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη το βιβλίο του Ντέιβιντ Χάρβεϊ «Ο νέος ιμπεριαλισμός». Ο πρόλογος στην ελληνική έκδοση γίνεται από τον Νίκο Κοτζιά  που κατατάσσει το νέο βιβλίο «στην κατηγόρια των θεωριών του ιμπεριαλισμού του πρώτου κύματος που συνέδεαν το φαινόμενο του ιμπεριαλισμού με τα σχήματα της αναπαραγωγής, της συσσώρευσης και της υπερσυσσώρευσης του κεφαλαίου». Η αναφορά του Κοτζιά στο πρώτο κύμα είναι κύρια το βιβλίο του Λένιν «Ιμπεριαλισμός το τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού» και του Νικολάι Μπουχάριν «Ιμπεριαλισμός και παγκόσμια οικονομία» (έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου).

Για τον Λένιν και τον Μπουχάριν ο ιμπεριαλισμός ήταν αποτέλεσμα δύο πραγμάτων που έμοιαζαν αντιφατικά αλλά που συνέβαιναν ταυτόχρονα. Από την μια η διεθνοποίηση του κεφαλαίου και από την άλλη η σύνδεση του ιδιωτικού κεφαλαίου με τα εθνικά κράτη. Αυτό σήμαινε την όξυνση των ανταγωνισμών ανάμεσα στα κεφάλαια για νέες αγορές και πρώτες ύλες και ταυτόχρονα συγκρούσεις που έφταναν μέχρι τις πολεμικές συρράξεις ανάμεσα στα διάφορα κράτη. Η θεωρία του ιμπεριαλισμού του Λένιν και του Μπουχάριν είχε σαν στόχο όχι μόνο να εξηγήσει πώς ξέσπασε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, αλλά και να απαντήσει σε μια σειρά θεωρίες που υποστήριζαν ότι ο πόλεμος ήταν ένα ατυχές γεγονός και ότι οι ανταγωνισμοί τείνουν να εξαφανιστούν ανάμεσα στα κράτη, ιδιαίτερα σε μια περίοδο παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου όπως αυτή των αρχών του 20ου αιώνα. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι έδειξαν πόσο δίκιο είχαν οι θεμελιωτές της κλασσικής θεωρίας του ιμπεριαλισμού.

Η συζήτηση για τον Ιμπεριαλισμό πήρε άλλη τροπή μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ψυχρός Πόλεμος άλλαξε τα δεδομένα και οι περισσότεροι υποστήριζαν ότι η ΕΣΣΔ ήταν το αντίπαλο δέος απέναντι στις ΗΠΑ. Η κυρίαρχη θεωρία που έκανε θραύση εκείνη την περίοδο ήταν αυτή της εξάρτησης και της διάκρισης του κόσμου ανάμεσα σε Μητροπόλεις και Περιφέρεια. Η εξάρτηση του Τρίτου Κόσμου είχε δύο ταυτόχρονες συνέπειες, υποστήριζαν εκείνες οι θεωρίες: από την μια τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στην περιφέρεια και από την άλλη την ενσωμάτωση της εργατικής τάξης στις μητροπόλεις.

Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ και η ανάδειξη των ΗΠΑ σαν την μόνη υπερδύναμη, άνοιξε μια Ùρίτη φάση. Ουσιαστικά, άνοιξε την συζήτηση για το τέλος του ιμπεριαλισμού.

Ο βομβαρδισμός του Αφγανιστάν, η επέμβαση στο Ιράκ και η κρίση των ΗΠΑ σε παγκόσμιο επίπεδο έδειξαν πόσο επιφανειακή ήταν αυτή η αντίληψη περί «τέλους». Η ανάγκη για ανάλυση της σύγχρονης πραγματικότητας που σημαδεύεται από πολέμους επέστρεψε. Αλλά οι αντιλήψεις ότι ζούμε σε έναν «μετά-ιμπεριαλιστικό» κόσμο επέμεναν και μας βομβάρδιζαν με ερωτήματα: Μπορούμε να μιλάμε σήμερα για ανταγωνισμούς όταν η Αμερική είναι κυρίαρχη στρατιωτικά και ταυτόχρονα βρίσκεται μπροστά από την Ευρώπη, την Ιαπωνία, την Ρωσία οικονομικά; Μήπως έτσι κι αλλιώς οι ανταγωνισμοί έχουν ξεπεραστεί στην περίοδο παγκοσμιοποίησης, όπου οι πολυεθνικές αποφασίζουν για την οικονομία και μια σκιώδης συμμαχία των κύριων ιμπεριαλιστικών κρατών συμφωνούν για την πολιτική; Αυτές οι απόψεις που εκφράζονται κύρια με το βιβλίο των Χαρντ και Νέγκρι «Η Αυτοκρατορία» έχουν αμφισβητηθεί από μια σειρά διανοούμενους και ακαδημαϊκούς.

Ο Άλεξ Καλλίνικος, ο Κρις Χάρμαν και οι δύο μέλη της Διεθνούς Σοσιαλιστικής Τάσης έχουν γράψει άρθρα για τον ιμπεριαλισμό την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου και τον ιμπεριαλισμό σήμερα. Την ίδια προσπάθεια έκανε και το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα με τις εκδόσεις του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου και το περιοδικό «Σοσιαλισμός από τα κάτω». Η κυκλοφορία του βιβλίου του Ντέιβιντ Χάρβεϊ στα ελληνικά είναι σίγουρο ότι θα βοηθήσει αυτή την συζήτηση.

«Ο έλεγχος της κάνουλας »

Το πρώτο κεφάλαιο στο βιβλίο του Χάρβεϊ με τίτλο «Όλα για το πετρέλαιο» ξεκινάει λέγοντας: «Στόχος μου είναι να εξετάσω την τωρινή κατάσταση του παγκόσμιου καπιταλισμού και το ρόλο που μπορεί να παίζει στο εσωτερικό του ένας νέος ιμπεριαλισμός», και αμέσως μετά από λίγες σελίδες γίνεται πιο συγκεκριμένος: «Οι αντίπαλοι του πολέμου με το Ιράκ παρουσιάζουν συχνά την σύγκρουση σαν να γίνεται για το πετρέλαιο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πετρέλαιο είναι ζωτικής σημασίας. Όποιος ελέγχει την Μέση Ανατολή ελέγχει την κάνουλα του παγκόσμιου πετρελαίου και όποιος ελέγχει την κάνουλα του παγκόσμιου πετρελαίου μπορεί να ελέγχει την παγκόσμια οικονομία τουλάχιστον στο εγγύς μέλλον».

Η επιδρομή του Μπους να ελέγξει το πετρέλαιο του Ιράκ και μ' αυτό τον τρόπο να βάλει εμπόδια σε κάθε επίδοξο ανταγωνιστή του που εξαρτάται απ' αυτό, αποδείχτηκε μια επιχείρηση με τεράστιες δυσκολίες. Ξεσήκωσε θύελλα μέσα στους σύμμαχους του με κίνδυνο να χάσει τα ευρωπαϊκά του στηρίγματα. Η Ευρώπη χωρίστηκε στην «παλιά» και στην «καινούργια», με το δίδυμο Σιράκ και Στρέντερ σε αντιπαράθεση με τον Μπους και την επέμβαση στο Ιράκ. Το ίδιο το Ιράκ αποδείχτηκε δύσκολος αντίπαλος παρ' όλη την στρατιωτική παντοδυναμία των ΗΠΑ και τέλος από τις 15 Φλεβάρη του 2003 ξαναγεννήθηκε μια νέα «υπερδύναμη» που έχει ανοίξει τις κάνουλες αστάθειας σε όλο τον κόσμο και κύρια μέσα στην Αμερική. Γι' αυτό ο Χάρβεϊ υποστηρίζει ότι μέσα σ' αυτές τις συνθήκες το μόνο που έχει να ελπίζει ο Μπους είναι στις στρατιωτικές επεμβάσεις. «Αν οι ΗΠΑ καταφέρουν να ανατρέψουν τον Τσάβες όπως και τον Σαντάμ, αν μπορέσουν να σταθεροποιήσουν ή να μεταρρυθμίσουν το εξοπλισμένο μέχρι τα δόντια καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας, το οποίο βασίζεται στην κινούμενη άμμο της αυταρχικής εξουσίας (και αντιμετωπίζει τον επικείμενο κίνδυνο να πέσει στα χέρια του ριζοσπαστικού Ισλ¿μ), αν μπορέσουν να προχωρήσουν (όπως φαίνεται πιθανό) από το Ιράκ στο Ιράν και να σταθεροποιήσουν τη θέση τους στην Τουρκία και στο Ουζμπεκιστάν ως στρατηγική παρουσία σε σχέση με τα αποθέματα του πετρελαίου της Κασπίας (που οι Κινέζοι προσπαθούν απεγνωσμένα να εξαγοράσουν), τότε οι Ηνωμένες Πολιτείες, ελέγχοντας σταθερά την κάνουλα του παγκόσμιου πετρελαίου, θα μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα εξακολουθήσουν να ελέγχουν αποτελεσματικά την παγκόσμια οικονομία και θα εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους για τα επόμενα πενήντα χρόνια».

H αμερικάνικη οικονομία

Οι απόψεις που υποστηρίζουν ότι οι ΗΠΑ είναι ο κυρίαρχος του παιχνιδιού αναφέρονται όχι μόνο στην στρατιωτική αλλά και στην οικονομική της παντοδυναμία. Η Αμερική είναι η μεγάλη αγορά για όλους κι άρα να συζητάει κάνεις για οικονομικούς ανταγωνισμούς σήμερα όπως στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ιστορίες επιστημονικής φαντασίας, λένε αυτές οι απόψεις. Μέσα στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου δημιουργήθηκαν στην δύση τρία κέντρα συσσώρευσης του κεφαλαίου οι ΗΠΑ, η Ευρωπαϊκή  Ένωση και η Ιαπωνία. Το αποτέλεσμα ήταν ότι το μεγαλύτερο μέρος των επενδύσεων και του διεθνούς εμπορίου ήταν συγκεντρωμένο σ' αυτό το τρίγωνο. Αυτή η εξέλιξη για τους Χαρντ και Νέγκρι είναι ο νέος κυρίαρχος. Γι' αυτό μιλάνε για την νέα Αυτοκρατορία που αποβλέπει στην δημιουργία ενός νέου δικτύου ελέγχου της οικονομίας και της πολιτικής. Αυτή η θεωρία είναι πολύ επιφανειακή. Παραβλέπει όλες τις εντάσεις που υπάρχουν μέσα στο τρίγωνο ΗΠΑ-Ευρώπη-Ιαπωνία και όλες τις εξελίξεις έξω απ' αυτό.

Η κατάσταση αλλάζει με την ανάπτυξη μιας σειράς οικονομιών στην Νοτιοανατολική Ασία και στην Λατινική Αμερική και με την ανάδειξη της Κίνας σαν νέα παγκόσμια οικονομική δύναμη. Αυτό σήμαινε ότι οι νέες χώρες και η Κίνα δεν ήταν μόνο οι νέες αγορές για την Αμερική, αλλά και για την Ευρώπη και για την Ιαπωνία. Γι' αυτό ο Λευκός Οίκος ανησύχησε όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε να άρει το εμπάργκο όπλων στην Κίνα. Μπορεί το Πεντάγωνο να έδωσε την εξήγηση ότι αυτό είναι αποτέλεσμα της «φιλοχρηματίας» των Ευρωπαίων αλλά πίσω από τα αστεία υπάρχει ο φόβος ότι ο Σιράκ θα ήθελε η Κίνα  να αναδειχτεί σε αντίπαλο δέος απέναντι στην Αμερική. Είναι ένα συγκεκριμένο παράδειγμα του πώς οι ανταγωνισμοί ανάμεσα σε ΗΠΑ και Ευρωπαϊκή Ένωση παίρνουν την μορφή γεωπολιτικών ανταγωνισμών. Αυτή την προοπτική ήθελε να σταματήσει ο Κλίντον με το «Σχέδιο για τον νέο Αμερικάνικο αιώνα» και το επιτελείο του Μπους με την «Εθνική Στρατηγική Άμυνα για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής».

Η εικόνα ότι η Αμερική μπόρεσε να ξεπεράσει την οικονομική κρίση του 1973 με το «Σοκ του Βόλκερ» το 1979 και έτσι να επιβάλει τους όρους της σε όλους τους άλλους δεν είναι αληθινή. Το ποσοστό κέρδους της αμερικάνικης οικονομίας ποτέ δεν έχει φτάσει στα επίπεδα της δεκαετίας του '60, και οι καπιταλιστές έχουν γυρίσει πίσω στην περίοδο της πρωτόγονης συσσώρευσης και της απόλυτης υπεραξίας για να μπορέσουν να κρατηθούν ανταγωνιστικοί στην διεθνή αγορά. Η Αμερική είναι η χώρα με τους περισσότερους φτωχούς, με τα μεγαλύτερα ωράρια απασχόλησης ανά εργαζόμενο και με φαινόμενα τριτοκοσμικά όπου φτάνει ένα τυφώνας να καταστρέφει μια ολόκληρη πόλη και να πνίγει χιλιάδες κατοίκους κάτω από τις πλημμύρες. Αυτή η οικονομία, όχι μόνο δεν είναι μοντέλο ανάπτυξης, αλλά γεννάει τεράστιες αντιδράσεις και στο εσωτερικό της και στο διεθνές πεδίο.

Μπορεί οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στα κεφάλαια να μην φτάνουν σε στρατιωτικές συγκρούσεις ανάμεσα στις διάφορες ιμπεριαλιστικές χώρες αλλά αυτό δεν εμποδίζει τις διαφωνίες και τις συγκρούσεις για τον οικονομικό και γεωπολιτικό έλεγχο ανάμεσ¿ τους. Είναι λάθος η εικόνα ότι σε περίοδο παγκοσμιοποίησης η δύναμη των εθνικών κρατών συρρικνώνεται. Μπορεί οι αποφάσεις για το ευρώ και για τα επιτόκια να παίρνονται στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, αλλά αυτό δεν είναι ένδειξη εξασθένισης του γαλλικού ή του γερμανικού κράτους. Το αντίθετο. Τώρα διαθέτουν ισχυρότερους μηχανισμούς απέναντι στο δολάριο, το γεν και όλα τα άλλα νομίσματα. Ταυτόχρονα η Γαλλία ξοδεύει τεράστια ποσά για εξοπλισμούς και η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφασίζει να φτιάξει την δική της δύναμη ταχείας επέμβασης στα πλαίσια του ΝΑΤΟ και ταυτόχρονα να έχει την δική της Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας.

Ο Χάρβεϊ στον επίλογο του κλείνει θυμίζοντας ότι αντί για την εικόνα της ισορροπίας και της συναίνεσης κυριαρχεί διεθνώς η αστάθεια: «Όμως, είναι σημαντικό να τονίσουμε την αστάθεια. Ιστορικά γνωρίσαμε φάσεις σχετικής σταθερότητας (για παράδειγμα, στη διάρκεια μεγάλου μέρους του Ψυχρού Πολέμου) αλλά στην συνέχεια φάσεις τεράστιας αβεβαιότητας, στις οποίες μπορούν να συντελεστούν όλων των ειδών οι ταχείς αναδιαμορφώσεις και συμπαρατάξεις. Στην διάρκεια τέτοιων φάσεων είναι πολύ δύσκολο να προβλέψουμε ποια θα είναι η έκβαση. Το 1928 ποιος θα μπορούσε να προβλέψει ενδοκαπιταλιστικό πόλεμο; Το 1985 ποιος θα μπορούσε να προβλέψει την ξαφνική (και στην πραγματικότητα σε μεγάλο βαθμό ειρηνική) διάλυση της Σοβιετικής Ένωση˜ Πριν από τέσσερα χρόνια  ποιος θα μπορούσε να προβλέψει ότι ο πόλεμος με το Ιράκ ήταν επικείμενος ; Οι ΗΠΑ είναι εξαιρετικά ευάλωτες. Ακόμα και η στρατιωτική δύναμη τους, για την οποία κομπάζουν, αμφισβητείται. Οι ΗΠΑ μπορεί να κυριαρχούν στην ελεγχόμενη από απόσταση δύναμη πυρός, αλλά απλούστατα δεν έχουν τη θέληση ή τους πόρους να στηρίξουν στο έδαφος μια μακροπρόθεσμη στρατιωτική κατοχή».

Περίοδος πολέμων και επαναστάσεων

Ποιος θα πληρώσει τα αμερικάνικα ελλείμματα  που χρηματοδοτούν την τρελή κούρσα του Μπους και των νεοσυντηρητικών; Το κίνημα μέσα στην ίδια την Αμερική είναι καζάνι που βράζει. Είναι ένας πόλεμος που έχει κοστίσει 2.500 νεκρούς αμερικάνους φαντάρους. Ολο και πιο συχνά έρχονται εικόνες εφιαλτικές από τις αμερικάνικες φυλακές που θυμίζουν τα βασανηστήρια του Αμπου Γκράιμπ και του Γκουαντανάμο.

Ενας πόλεμος που θα κρατούσε μερικούς μήνες έχει ξεπεράσει τα τρία χρόνια, ενώ ο περικοπές, η φτώχεια, τα γκέτο μέσα στις μεγαλουπόλεις τροφοδοτούν συνεχώς το αντιπολεμικό κίνημα και του δίνουν διαστάσεις μεγαλύτερες από το Βιετνάμ. Ο Χάρβεϊ στο βιβλίο του μιλάει για την διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο αντιιμπεριαλιστικό και το αντικαπιταλιστικό κίνημα στις σημερινές συνθήκες.

Μια σειρά διανοούμενοι πίστευαν ότι το κίνημα έχει πεθάνει, ότι μέσα στις ΗΠΑ κυριαρχεί ο καταναλωτισμός και ο πατριωτισμός. Αλλά βρέθηκαν μπροστά σε τελείως διαφορετική εικόνα. Διαδηλώσεις αντιπολεμικές, σύγκρουση με τον “φονταμενταλισμό, της αγοράς” των νεοσυντηρητικών, αποκάλυψη σε όλο και περισσότερο κόσμο ότι το αμερικάνικο θαύμα της προηγούμενης δεκαετίας ήταν μια φούσκα. Σημαδι της αναγέννησης του κινήματος, το ίδιο το Χόλιγουντ που ξαναθυμίζει την δεκαετία του '30, όταν μια σειρά καλλιτέχνες έπερναν μέρος στις απεργιακές φρουρές και στις καταλήψεις εργοστασίων.

Οι κλασσικοί του μαρξισμού είχαν την δύναμη όχι μόνο να συνδέσουν τον ιμπεριαλισμό με τον καπιταλισμό αλλά το αντιιμπεριαλιστικό κίνημα με την επαναστατική προοπτική. Ο Λένιν χαρακτηρίζει την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου σαν περίοδο πολέμων και επαναστάσεων. Οι εξελίξεις τότε τον δικαίωσαν. Σήμερα τα ρήγματα του Μπους, της μοναδικής υπερδύναμης, ανοίγονται από την Λατινική Αμερική μέχρι το Ιράκ, από τους δρόμους της Ν. Υόρκης μέχρι τη Λαπάζ και τη Βαγδάτη.

Ο Κοτζιάς στην εισαγωγή του στο βιβλίο του Χάρβεϊ υποστορίζει ότι ο Λένιν και οι επαναστάτες του πρώτου κύματος είχαν την αντίληψη της «κατάρρευσης του συστήματος». Αυτό είναι λάθος. Η εκτίμηση που έκαναν οι επαναστάτες εκείνης της περιόδου τους βοήθησε να οργανώσουν τις μάχες. Να μετατρέψουν την αντίθεση στον πόλεμο σε αντίθεση με τον καπιταλισμό. Το ίδιο μπορούμε να κάνουμε και σήμερα.