Συλλαλητήριο οδηγών και εισπρακτόρων.1956
Κίνημα των Μαύρων στις ΗΠΑ, ήττα Βρετανίας-Γαλλίας στο Σουέζ, ρώσικα τανκς ενάντια στους εργάτες στη Βουδαπέστη. Μια χρονιά κυριολεκτικά συγκλονιστική. Η Μαρία Στύλλου θυμίζει τι σήμαιναν όλα αυτά και στην Ελλάδα.
Έντεκα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου, στη μέση του ψυχρού πολέμου ανάμεσα στο δυτικό και ανατολικό μπλοκ, με τον αντικομμουνισμό στο φόρτε του και τον Μακαρθισμό στις ΗΠΑ, οι κυρίρχες τάξεις έμοιαζαν να έχουν επιβάλει σταθερότητα μονόλιθων. Κι' όμως, το 1956 ξαφνικά η σταθερότητα κλονίζεται παντού.
Στις ΗΠΑ, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ απευθύνεται σε εκατοντάδες χιλιάδες μαύρους στις νότιες πολιτείες, ζητώντας τους να ξεσηκωθούν. «Τώρα η απόφαση των Μαύρων να παλέψουν και να συνεχίζουν να παλεύουν ενάντια στις διακρίσεις και τους διαχωρισμούς, προέρχεται από την ίδια ανάγκη για ανθρώπινη αξιοπρέπεια που ξεσηκώνει όλους τους καταπιεσμένους σε όλον τον κόσμο»,1 δήλωσε την ημέρα που οι Μαύροι στο Μοντγκόμερι αποφάσισαν να κηρύξουν απεργία και να μην χρησιμοποιούν καθόλου τις αστικές συγκοινωνίες μέχρι να σταματήσουν οι διακρίσεις. Η θαρραλέα στάση της Ρόζα Παρκς, της μαύρης ακτιβίστριας που αψήφησε τους κανόνες στο Μοντγκόμερι της Αλαμπάμα, αγνοώντας τον κανονισμό ότι μαύρος δεν μπορούσε να πάρει τη θέση του λευκού μέσα στο λεωφορείο, δεν ήταν απομονωμένη.
Οι δυο μεγάλες αυτοκρατορίες του δυτικού κόσμου, Βρετανία και Γαλλία, κλονίζονται από αντιαποικιακά κινήματα και εξεγέρσεις, στη Βόρεια Αφρική, στη Μέση Ανατολή, στην Ασία, που τις αναγκάζουν να «παραιτηθούν» από τις μέχρι τότε αποικίες τους. Τίποτα δεν έγινε ειρηνικά, αλλά γιατί ηττήθηκαν και στρατιωτικά και πολιτικά σ’ αυτήν την αναμέτρηση.
Η Βόρεια Αφρική κλονίζεται από τη μια άκρη ως την άλλη. Στην Αλγερία τον Μάη του ’56 οι αντάρτες του FLN (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) επιτίθενται σε μια ομάδα του γαλλικού στρατού και σκοτώνουν τους 17. Την επόμενη, έξι χιλιάδες άνδρες του γαλλικού στρατού μαζί με χίλιους πεντακόσιους χωροφύλακες, οργανώνουν επιδρομή στην Κάσμπα, την περιοχή που το FLN είχε την μαζική του στήριξη και οργάνωση. Η μάχη στο Αλγέρι έχει αρχίσει, στη Γαλλία η κυβέρνηση του Γκι Μολέ κλονίζεται, στο Παρίσι γεννιέται κίνημα συμπαράστασης στους αντάρτες, στο Μαρόκο και στην Τυνησία οργανώνονται συλλαλητήρια διεκδικώντας «Απελευθέρωση του Μπεν Μπελλά», του ηγέτη του FLN της Αλγερίας.
Η βρετανική αυτοκρατορία βρισκόταν κάτω από πίεση σε όλη την διάρκεια του 1956. Αναγκάζεται να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Γκάνα και της Χρυσής Ακτής στη δυτική Αφρική, δίνει σκληρή μάχη για να κρατήσει τον έλεγχο της Κύπρου, και μπαίνει μαζί με τη Γαλλία και το Ισραήλ στον πόλεμο του Σουέζ που τον χάνει. Όπως οι Γάλλοι, έτσι και οι Βρετανοί ανακαλύπτουν ότι η προσπάθεια να ελέγξουν τις αποικίες τους ήταν μια επιχείρηση με μεγάλο κόστος και οικονομικό και πολιτικό. Και που στο τέλος τους περίμενε η ήττα.
Στις 9 Αυγούστου του ’56, είκοσι χιλιάδες γυναίκες διαδηλώνουν στην Πρετόρια, πρωτεύουσα της Νότιας Αφρικής, τραγουδώντας «Τώρα που απλώσατε χέρι στις γυναίκες, κτυπήσατε έναν βράχο». Στη διαδήλωση οι γυναίκες κρατούσαν πλακάτ και μοίραζαν προκηρύξεις που έγραφαν ότι «έρχονται απ’ όλα τα σημεία της Ν. Αφρικής, ότι συμμετέχουν όλες οι φυλές, και ότι είναι ενωμένες σε ένα κοινό στόχο: να μην ισχύουν τα πάσα». «Μέχρι να καταργηθεί κάθε περιορισμός στην ελεύθερη κίνηση μας εμείς δεν θα σταματήσουμε», δήλωναν οι διαδηλώτριες.2 Ανεξάρτητα με το πού κατάληξε εκείνη η διαδήλωση των γυναικών, ήταν σημάδι μιας νέας εποχής που άνοιγε παντού. Εργάτες, μαύροι, γυναίκες, νεολαία, άρχισαν να διαμαρτύρονται, να παλεύουν, να επαναστατούν και να εξεγείρονται απέναντι στην κυρίαρχη τάξη και τις κυρίαρχες ιδέες.
Στο σοβιετικό μπλοκ, στο άλλο μισό των νικητών του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και της συμφωνίας της Γιάλτας, ο μονόλιθος επίσης ραγίζει. Ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτη του 1953 σήμανε ότι βγήκαν στην επιφάνεια όλες οι εντάσεις που κουκούλωνε η περίοδος της τρομοκρατίας και αυτό έδωσε δυνατότητες για να βγεί η εργατική δυσαρέσκεια στους δρόμους. Η εξέγερση ξεκίνησε από την Ανατολική Γερμανία με τις απεργίες και τις διαδηλώσεις το 1953, και κλιμακώθηκε το 1956 στην Πολωνία και στην Ουγγαρία. Το φθινόπωρο του 1956 για πρώτη φορά μετά την επανάσταση του 1919 στην Ουγγαρία οι εργάτες ξανακαταλαμβάνουν τα εργοστάσια. Ποιος αρνείται ότι η εμπειρία της εργατικής τάξης δεν συνεχίζει να είναι η ζωντανή μνήμη από γενιά σε γενιά;
Ο ψυχρός πόλεμος, η καταστολή, οι πιέσεις για την ανοικοδόμηση ενός νέου καπιταλισμού στη Δύση και ενός κρατικού καπιταλισμού στην Ανατολή μέσα από τα συντρίμμια του Β.Π.Π., όλα αυτά δεν ήταν αρκετά για να σταματήσουν τις αντιδράσεις που άρχισαν να βγαίνουν παντού. Το μαγικό 1956 είναι η χρονιά που ξαναέδειξε στους από κάτω ότι έχουν τη δύναμη να παλέψουν και να αλλάξουν τα πράγματα. Είναι οι μάχες που άνοιξαν το δρόμο για τη δεκαετία του ’60 και για τη δημιουργία μιας νέα αριστεράς πέρα από το ρεφορμισμό στα Κ.Κ. της Δύσης και τις αυταπάτες για τους σοσιαλιστικούς παραδείσους της ανατολής. Με τη νεολαία να πρωτοστατεί παντού.
Στις ΗΠΑ οι νέοι αψηφούν τις απαγόρευσεις της αστυνομίας και μετατρέπουν τις συναυλίες του Έλβις Πρίσλέϋ σε συγκεντρώσεις απείθειας και αμφισβήτησης. Το ροκ εντ ρολ ήταν μόνο ένα σημάδι της νεολαιίστικης εξέγερσης. Στη Βρετανία και στη Γαλλία η αντιπολεμική οργή ενάντια στους ρατσιστές αποικιοκράτες ξεσήκωνε τα νέα παιδιά. Οι συντηρητικοί θεματοφύλακες του κατεστημένου ήρθαν αντιμέτωποι με μια νεολαία που αμφισβητούσε τις κυρίαρχες ιδέες τους και πρακτική τους. Και όχι μόνο στη Δύση. Στην Πολωνία, την Τσεχολοσβακία, και πάνω απ' όλα στην Ουγγαρία η νεολαία πήρε μέρος στις αντισταλινικές εξεγέρσεις του ’56.
Η Ελλάδα δεν ήταν εξαίρεση
Το Νοέμβρη του 1952 ο «Ελληνικός Συναγερμός”, το καινούργιο κόμμα της δεξιάς που έφτιαξε ο Αλέξανδρος Παπάγος σε συνεργασία με την ηγεσία του στρατού (και των ΗΠΑ) κερδίζει τις εκλογές και φτιάχνει κυβέρνηση. Από τα πρώτα μέτρα που παίρνει σε συνεργασία με τον Σπύρο Μαρκεζίνη, υπουργό οικονομικών, είναι η υποτίμηση της δραχμής (το λεγόμενο “κόψιμο των τριών μηδενικών”) και το δέσιμο της με το δολάριο. Είναι η κυβέρνηση που φιλοδοξεί να “σταθεροποιήσει” την οικονομία και να απογειώσει τον ελληνικό καπιταλισμό: απελευθερώνει τις εισαγωγές, προσφέρει κίνητρα για την προσέλευση επενδύσεων, ανακοινώνει τη συνένωση της Εθνικής Τράπεζας με την Τράπεζα Αθηνών βάζοντας τις βάσεις για την κυριαρχία του τραπεζικού συστήματος.
Οι αντιδράσεις είναι άμεσες και απρόσμενες. Από το Γενάρη μέχρι το καλοκαίρι του 1953 η νέα κυβέρνηση κλονίζεται από μεγάλες απεργίες. Το Γενάρη οι εργαζόμενοι στις δυο τράπεζες, Εθνική και Αθηνών, κατεβαίνουν σε απεργία ενάντια στη συγχώνευση που κρατάει 14 μέρες. Τον Ιούνη οργανώνεται γενική απεργία σε όλες τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, στον ΟΤΕ, στην Ούλεν (ΕΥΔΑΠ), στον ΟΛΠ, στην ΕΗΣ (Ηλεκτρικός Σιδηρόδρομος), στους εργάτες τύπου και παντού αλλού.
Οι απεργίες δεν περιορίζονται μόνο στην Αθήνα. Ξεσηκώνονται οι καπνεργάτες στην Καβάλα και στο Αγρίνιο, οργανώνονται αγροτικά συλλαλητήρια στην Κορινθία (σταφιδοπαραγωγοί), στη Θεσσαλία (σιτοπαραγωγοί). Τις απεργίες εργατών δέρματος, τσαγκαράδων, οικοδόμων, κλωστοϋφαντουργών, λιμενεργατών, διαδέχονται οι αγροτικές κινητοποιήσεις σε όλη την ύπαιθρο. Την Πρωτομαγιά γίνεται συγκέντρωση με συνθήματα «Να διπλασιαστούν οι μισθοί και τα μεροκάματα», «να αφεθούν ελεύθεροι οι φυλακισμένοι και οι εξόριστοι συνδικαλιστές».
Η κυβέρνηση προχώρησε άμεσα σε συλλήψεις και εκτοπίσεις διαδηλωτών που πήραν μέρος στην πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση αλλά τίποτα δεν μπορούσε να σταματήσει τη μάχη που είχε αρχίσει. Κι αυτά γίνονταν το 1953, τέσσερα χρόνια μετά το τέλος του Εμφύλιου, με καινούργια κυβέρνηση της δεξιάς και πρωθυπουργό τον πιο στυγνό στρατιωτικό επικεφαλής του ελληνικού στρατού, τον “Στρατάρχη” που έδωσε όσο γίνεται πιο σκληρή μάχη με τη βοήθεια της Βρετανίας και των ΗΠΑ για να νικήσει τους αντάρτες. Και όμως, από την αρχή βρίσκεται αντιμέτωπος με απεργίες, συλλαλητήρια και κόσμο αριστερό που δεν το βάζει κάτω ούτε άμεσα ούτε στη συνέχεια.
Το φθινόπωρο του 1955 πεθαίνει ο Παπάγος και πρωθυπουργός, ελέω ανακτόρων και ΗΠΑ, γίνεται ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Το πρώτο που κάνει είναι να διαλύσει το κόμμα που έφτιαξε ο Παπάγος και να φτιάξει την ΕΡΕ (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση), που ήθελε να το εμφανίσει σαν νέο κόμμα της κεντροδεξιάς και όχι δεμένο με τις εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις. Όποια κόλπα και να σκαρφίστηκε, δεν κατάφερε στις επόμενες εκλογές, τον Φλεβάρη του 1956, να κερδίσει την πλειοψηφία. Η πρώτη “εκλεγμένη” κυβέρνηση της ΕΡΕ δημιουργήθηκε όχι γιατί κέρδισε τις εκλογές, αλλά γιατί στηρίχτηκε σε έναν εκλογικό νόμο που έφτιαξε η ίδια, τον λεγόμενο «τριφασικό»3 που έδινε τη δυνατότητα σε κόμμα που ήρθε δεύτερο σε ψήφους πανελλαδικά να πάρει πλειοψηφία στη Βουλή και να σχηματίσει κυβέρνηση.
Έτσι το 1956 άνοιξε με έναν παταγώδη τρόπο. Το κόμμα της «νέας» δεξιάς πήρε το 47, 4% ενώ η «Δημοκρατική Ένωση», συμμαχία της ΕΔΑ με κόμματα του Κέντρου (κύρια) πήρε το 48, 2%. Η ΕΡΕ εξασφάλισε 165 έδρες και αυτοδύναμη κυβέρνηση και η Δ.Ε. 132 έδρες.4 Τα αποτελέσματα δείχνουν μια μετακίνηση προς τα αριστερά και πιο συγκεκριμένα στην ΕΔΑ ανάμεσα στις εκλογές του 1952 και του 1956. Στις εκλογές του 1952 η ΕΔΑ πήρε 10% και τώρα, σύμφωνα με εκτιμήσεις του Ηλία Νικολακόπουλου έφτανε στο 18%.5 Σύμφωνα με τους δικούς του υπολογισμούς, το ’56 η ΕΔΑ συγκέντρωνε το 20% στο Λεκανοπέδιο.
Αυτή η εκτίμηση εξηγεί γιατί το εκλογικό αποτέλεσμα της ΕΔΑ το 1958 που πήρε 25% και έγινε αξιωματική αντιπολίτευση, δεν ήταν κεραυνός έν αιθρία αλλά μια διαδικασία που στηρίχτηκε στους εργατικούς αγώνες, στα αντιιμπεριαλιστικά συλλαλητήρια, στις φοιτητικές κινητοποιήσεις και σε μια νέα γενιά που άρχισε να παλεύει.
Ο Τάσος Τρίκκας στο βιβλίο του «ΕΔΑ 1951 – 67», έχει σαν τίτλο για αυτή τη χρονιά που ξεκίνησε με τις βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα και έκλεισε με την επανάσταση στην Ουγγαρία «Το συγκλονιστικό 1956». Και έχει δίκιο.6 Τα αποτελέσματα των εκλογών το μόνο που δεν εξασφάλισαν ήταν την πολιτική σταθερότητα για την ΕΡΕ.
Ξεκινάνε τα μεγάλα συλλαλητήρια για το Κυπριακό. Οι Βρετανοί εξορίζουν τον Μακάριο στις Σεϋχέλλες, ενώ ο Καραμανλής, σε συνεργασία με τις ΗΠΑ, προσπάθησε να προτείνει μια συμβιβαστική λύση. Το αίτημα της Αριστεράς και στην Ελλάδα και στην Κύπρο εκείνη την περίοδο ήταν για αυτοδιάθεση.7 Στην Αθήνα κλείνουν τα σχολεία και οι σχολές, η νεολαία για πρώτη φορά συμμετέχει σε αντιιμπεριαλιστικά συλλαλητήρια που συγκλονίζουν εκείνη την περίοδο όλη την περιοχή. Μαθητές και μαθήτριες πηδάνε από τις μάντρες των σχολείων τους για να κατέβουν μαζικά στην Ομόνοια, να φωνάξουν συνθήματα και να συγκρουστούν με την αστυνομία.
Στο μεγάλο συλλαλητήριο στις 9 Μάη για το Κυπριακό σκοτώθηκαν τρεις διαδηλωτές και ένας αστυνομικός. Από το πρωί εκείνης της ημέρας ο κόσμος βγήκε στους δρόμους και στις 3μμ που ξεκίνησε ο κεντρικός ομιλητής (ο Αρχιεπίσκοπος) στην Ομόνοια οι δρόμοι είχαν πλημμυρίσει. Μετά το τέλος της ομιλίας του, ζητάει από τον κόσμο να διαλυθεί αλλά δεν τον ακούει κανένας. Το σύνθημα είναι «Όλοι στην πρεσβεία» και ο κόσμος κινείται προς την πλατεία Συντάγματος. Η πλειοψηφία είναι νεολαία – μαθητές/τριες, φοιτητές και εργαζόμενοι. Η αστυνομία τους εμποδίζει, οι διαδηλωτές συνεχίζουν, η εντολή είναι «πυροβολήστε στο ψαχνό» και έτσι πέφτουν οι πρώτοι νεκροί. Και οι τρεις είναι από 21-28 χρονών. Η ανακοίνωση της κυβέρνησης μιλάει για «αναρχικά στοιχεία που παρεισέφρησαν ανάμεσα στους διαδηλωτές”, ενώ η αστυνομία υποστηρίζει ότι «πυροβόλησε στον αέρα προς εκφοβισμό».
Ο ‘Αγγλος υπουργός εξωτερικών δηλώνει στη Βουλή των Κοινοτήτων ότι εάν χάσουν και την Κύπρο τότε η βρετανική κυριαρχία θα καταρρεύσει στην περιοχή. Μετά από δυο μήνες, τον Ιούλη του ’56, ο Νάσερ δηλώνει ότι κρατικοποιεί τη διώρυγα του Σουέζ και οι Αγγλογάλλοι οργανώνουν τον πόλεμο μαζί με το Ισραήλ για να τον ανατρέψουν.
Το 1956 έγιναν 125 απεργίες όπου πήραν μέρος 320 χιλιάδες εργαζόμενοι, ενώ το 1955 είχαν απεργήσει οι μισοί. Η Πρωτομαγιά δεν ήταν απλά ένα συμβολικό συλλαλητήριο αλλά απεργήσαν η Κοινή Ωφέλεια, τα μεγάλα εργοστάσια της ΙΖΟΛΑ, ΒΙΟΣΩΛ, Μαλτσινιώτη και μια σειρά άλλα εργοστάσια, οι λιμενεργάτες, οι μεταλλωρύχοι του Λαυρίου και των νησιών, ο τυπογράφοι, οι οικοδόμοι και πολλοί άλλοι. Και μόνο αυτή η εικόνα διαψεύδει τα κλισέ ότι η Ελλάδα της δεκαετίας του ’50 ήταν “ψωροκώσταινα” και η εργατική τάξη περιλάμβανε μόνο τσαγκαράδες, καπνεργάτες και λίγους οικοδόμους.
Το 1956 κλείνει με νέο κύμα απεργιών. Τον Οκτώβρη απεργούν οι εργαζόμενοι σε επιχειρήσεις που έχουν να κάνουν με τον επισιτισμό. Τον Νοέμβρη συντονίζονται και απεργούν 22 συνδικάτα της Κοινής Ωφέλειας, των τραπεζών, της κίνησης κλπ. Η απεργία συνεχίζεται και τον Δεκέμβρη από τις ομοσπονδίες τραπεζιτικών, λιμενεργατών και Ηλεκτρισμού, με αίτημα αυξήσεις 30% σε μισθούς και μεροκάματα.
Στις 25 Μάρτη 1957 δημιουργείται η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα που θα γίνει πόλος έλξης για τον ελληνικό καπιταλισμό. Τον ίδιο μήνα γίνεται το συνέδριο του Εργατικού Κέντρου της Αθήνας όπου για πρώτη φορά παρουσιάζεται μια ισχυρή και οργανωμένη δύναμη από τα σωματεία που συγκρούονται με τη διορισμένη μετεμφυλιακή διοίκηση του Φώτη Μακρή. Η παράταξη του Μακρή παραμένει στη διοίκηση, όμως στην πραγματικότητα έχει χάσει τον έλεγχο.
Το φοιτητικό κίνημα
Τον Οκτώβρη του ’56, κατεβαίνουν σε απεργία διαρκείας οι φοιτητές και φοιτήτριες του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Την απόφαση την πήρε η ΔΕΣΠΑ, που ήταν η κοινή Διοικούσα Επιτροπή των φοιτητικών συλλόγων του πανεπιστήμιου. Κεντρικό αίτημα, να μην αυξηθούν τα δίδακτρα που αποφάσισε η κυβέρνηση για να καλύψει τα ελλείμματα του προϋπολογισμού (Ακόμα και σ’ αυτό υπάρχουν οι πρώτοι διδάξαντες).
Την 1η Νοέμβρη γίνεται φοιτητική διαδήλωση και συγκρούεται με την αστυνομία που προσπαθεί να τη σταματήσει. Η απεργία συνεχίζεται και τον Νοέμβρη και μέσα στα αιτήματα μπαίνει και το αίτημα να αυξηθούν οι εξεταστικές περίοδοι. Στις 20 Νοέμβρη η Σύγκλητος προχωράει σε λοκάουτ και κλείνει το πανεπιστήμιο για 10 μέρες. Οργανώνεται τεράστιο συλλαλητήριο στα Προπύλαια, η αστυνομία προσπαθεί να το εμποδίσει και η σύγκρουση γενικεύεται σε όλους τους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας. Με σύνθημα «Να σπουδάσουν και οι φτωχοί» ένα κομμάτι της φοιτητικής διαδήλωσης μπαίνει στη Νομική, ανεβαίνει στην ταράτσα και ρίχνει πανό με συνθήματα «Να μειωθούν τα δίδακτρα», «Το μέλλον της χώρας είναι στα χέρια μας».8
Στο τέλος Νοέμβρη συγκαλείται για πρώτη φορά Πανσπουδαστικό συνέδριο στην «Ίριδα» (κινηματογράφος και μέρος της φοιτητικής λέσχης του Πανεπιστήμιου της Αθήνας) με στόχο τη δημιουργία της ΕΦΕΕ. Την πρωτοβουλία είχαν πάρει αριστεροί φοιτητές/τριες εκλεγμένοι στα Δ.Σ. των συλλόγων Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Η αντίδραση από τη δεξιά ήταν τεράστια. Κινητοποιούνται το «σπουδαστικό» της Ασφάλειας και όλοι οι «διορισμένοι» φοιτητοπατέρες σε στημένους φοιτητικούς συλλόγους. Προσπάθησαν στην αρχή να το διαλύσουν και στη συνέχεια να ελέγξουν τις αποφάσεις του Συνεδρίου. Σ’ αυτό το συνέδριο δεν δημιουργήθηκε η ΕΦΕΕ αλλά συγκροτήθηκε πανελλαδικό όργανο για το συντονισμό των αγώνων. Εκεί αποφασίστηκαν και τα αιτήματα και οι στόχοι για την επόμενη περίοδο: λεφτά για την παιδεία, καθιέρωση φοιτητικού εισιτήριου στις συγκοινωνίες, κατάργηση των διδάκτρων, και να γίνει αποδεκτό το αίτημα για τρεις εξεταστικές περιόδους και όχι για δυο όπως ίσχυαν μέχρι τότε.
Και η Αριστερά;
Η πρώτη κυβέρνηση της ΕΡΕ, παρά την πλειοψηφία των 165 βουλευτών με το καλπονοθευτικό εκλογικό σύστημα που έστησε, δεν μπορούσε να κρατήσει πάνω από δυο χρόνια. Στις 11 Μάη του 1958, ο Καραμανλής πηγαίνει σε δεύτερες εκλογές που τις κερδίζει με 41, 16%. Δεύτερο κόμμα βγαίνει η ΕΔΑ, που αυτή τη φορά κατεβαίνει μόνη της και παίρνει το 24, 42% και 79 βουλευτές (η ΕΡΕ έβγαλε 171). Η ΕΔΑ ήρθε πρώτο κόμμα στην Β’ Περιφέρεια της Αθήνας με 46%, και πρώτο κόμμα στην Β’ Πειραιά με 60,8%. Συνολικά η δύναμη της στα δυτικά και νοτιοδυτικά προάστια (από Δραπετσώνα μέχρι Πετρούπολη) ήταν από 50% για να φτάσει στη Νίκαια το 65%.9
Υπάρχουν πολιτικές απόψεις που και τότε και σήμερα εξηγούν την άνοδο της αριστεράς μόνο με όρους πολιτικής κρίσης των κομμάτων της κυρίαρχης τάξης. Αυτή την εξήγηση δίνουν για την κατακόρυφη άνοδο της ΕΔΑ το ’58 και με τον ίδιο τρόπο είδαν πολλοί και την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ το 2012 και στη συνέχεια. Και όμως κάνουν τεράστιο λάθος. Όχι γιατί δεν υπήρχε πράγματι κρίση στους πολιτικούς εκφραστές της άρχουσας τάξης, αλλά γιατί χάνουν από τα μάτια τους τη μετακίνηση χιλιάδων μέσα από τους αγώνες τους και τις εμπειρίες τους προς τα αριστερά.
Ο Καραμανλής αναγκάστηκε να πάει σε πρόωρες εκλογές το 1958 γιατί είχαν ξεσπάσει διαφωνίες μέσα στην ΕΡΕ για την πολιτική που έπρεπε να ακολουθήσουν για το Κυπριακό, για την ΕΟΚ και πολλά άλλα θέματα. Μια άρχουσα τάξη που είχε νικήσει στον Εμφύλιο με τη βοήθεια των αγγλοαμερικάνων είχε δυσκολίες να προσανατολιστεί την ώρα που οι ΗΠΑ έπαιρναν αποστάσεις από την αποτυχία της Βρετανίας στο Σουέζ και η Γαλλία προχωρούσε μαζί με τη Γερμανία στην ΕΟΚ χωρίς τη Βρετανία. Αλλά αυτό δεν εξηγεί γιατί αυτό που καταγράφηκε στις εκλογές ήταν η άνοδος της Αριστεράς. Το ’58 δεν θα υπήρχε χωρίς το 1956 και όλες τις μάχες που προηγήθηκαν. Και αυτό είναι πολύτιμη εμπειρία και για τότε και για σήμερα. Το 1956 έβαλε τη σφραγίδα του όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς για τη δεκαετία του ’60, για το αντιπολεμικό κίνημα, για τον Μάη του ’68 και για όλα τα θαύματα που έδειξε ότι είναι ικανή να κάνει η εργατική τάξη.
Τι έκανε, όμως, η ΕΔΑ για να αξιοποιήσει εκείνη τη δυναμική;
Όταν πέθανε ο Στάλιν, η Αυγή κυκλοφορεί με ποίημα του Γιάννη Ρίτσου που αρχίζει «Ο Στάλιν δεν πέθανε. Είναι παρών ο Στάλιν στο παγκόσμιο πόστο του…» και η ίδια εφημερίδα τον χαρακτηρίζει «πρωταθλητή της παγκόσμιας ειρήνης» και «προσωπικότητα που το έργο του και η δράση του γεμίζουν κοσμογονικά για την ανθρωπότητα τα τελευταία τριάντα χρόνια».
Το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ και οι «αποκαλύψεις» για τα εγκλήματα του Σταλιν σ’ αυτά τα κοσμογονικά χρόνια έπεσαν σαν κεραυνός στα κεφάλια των ηγεσιών που πίστευαν στη Μόσχα. Οι αποκαλύψεις δημιούργησαν σύγχυση, αλλά η ηγεσία του ΚΚΕ μένει πιστή στη σοβιετική ηγεσία. Όταν ξεσπάει η επανάσταση στην Ουγγαρία, η ανακοίνωση της ΕΔΑ που κυκλοφόρησε χαρακτηρίζει τα γεγονότα τραγωδία μεν, αλλά θεωρεί ότι η στρατιωτική επέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η μόνη λύση. «Δεν είχε δυνατότητα άλλης εκλογής» δήλωσε ο Πασαλίδης, και αυτή ήταν και η επίσημη γραμμή. Η αναταραχή, όμως, που προκάλεσε στην ηγεσία το επόμενο διάστημα, τροφοδότησε μια μεγάλη συζήτηση μέσα στους ΕΔΑίτες της βάσης και κύρια μέσα στους φοιτητές.
Ούτε και σ’ αυτό οι παγκόσμιες εξελίξεις δεν άφηναν ανεπηρέαστη την αριστερά και το κίνημα στην Ελλάδα. Το 20ο συνέδριο «βοήθησε» τα ΚΚ στην Ευρώπη να δηλώσουν πια ανοιχτά την προσαρμογή τους στον «ειρηνικό» δρόμο για την αλλαγή της κοινωνίας. Το θέμα της ΕΟΚ και της αντιμετώπισης της ήταν ένα πεδίο όπου φάνηκαν εκείνες οι προσαρμογές. Το Ιταλικό Κ.Κ. τη στήριξε από την αρχή και μ’ αυτό τον ιταλικό καπιταλισμό που ήταν από τα ιδρυτικά της κομμάτια. Η ΕΔΑ στην αρχή ήταν κριτική απέναντι στην ΕΟΚ, όχι σαν θέμα αρχής, αλλά γιατί θα εμπόδιζε την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Γι’ αυτό και αργότερα υποστήριξε αναφανδόν την ένταξη.
Η απόφαση της ΕΔΑ να συμμαχήσει με τα κόμματα του Κέντρου και να φτιάξει τη Δημοκρατική Ένωση για τις εκλογές του 1956 στηρίχτηκε σε πρόγραμμα που είχε δυο μόνο σημεία, α) Ελληνική εξωτερική πολιτική, περιφρούρηση της εθνικής αξιοπρέπειας, ανένδοτη διεκδίκηση της άμεσης αυτοδιάθεσης του κυπριακού λαού, και β) Αποκατάσταση ισοπολιτείας και ελεύθερων δημοκρατικών θεσμών δια της καταργήσεως των εκτάκτων μέτρων, εκτοπίσεων και πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων… [ Τα αιτήματα ήταν στο πρόγραμμα του Κέντρου που τα αποδέχτηκαν η ΕΔΑ και οι σύμμαχοι της].
Η ΕΔΑ δημιουργήθηκε το 1951 σαν συνασπισμός αριστερών κομμάτων που συμμετείχαν και στο ΕΑΜ. Η κεντρική αριθμητικά και πολιτικά δύναμη μέσα σ’ αυτή ήταν το ΚΚΕ. ΕΔΑ ήταν τα αρχικά για το όνομα Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά αλλά ταυτόχρονα σηματοδοτούσε το Ειρήνη Δημοκρατία Ανεξαρτησία, υπογραμμίζοντας έτσι το κοινό πρόγραμμα που είχε συμφωνήσει. Πουθενά στο καταστατικό της ΕΔΑ ούτε στην πρώτη ούτε στη δεύτερη φάση (από το 1956 και μετά) δεν υπήρχε η πάλη για τον σοσιαλισμό ούτε καν σαν απώτερο στάδιο. Η συγκρότηση της ΕΔΑ σαν ενιαίο κόμμα γίνεται το 1956.
Μετά το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ που γίνεται τον Φλεβάρη του 1956, το ΚΚΕ στη λεγόμενη 6η Ολομέλεια καθαιρεί τον Νίκο Ζαχαριάδη από Γραμματέα του κόμματος. Οι εξελίξεις ανοίγουν το δρόμο για την Α’ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΕΔΑ που γίνεται τον Ιούλη του 1956. Από μια ομάδα μπαίνει η πρόταση να υιοθετήσει η ΕΔΑ σαν ιδεολογική πυξίδα τον σοσιαλισμό. Η πρόταση απορρίπτεται, ενώ επιβεβαιώνεται ότι ο στόχος και το πρόγραμμα του καινούργιου κόμματος πρέπει να είναι η εθνική δημοκρατική αλλαγή.
Ο προσδιορισμός αυτού του χαρακτήρα καθόρισε και την πορεία της όλη την επόμενη δεκαετία που ήταν κρίσιμη. Ήταν μια δεκαετία από το ’56 μέχρι το ’66 γεμάτη με μεγάλες μάχες: εργατικές, νεολαιίστικες και με κορύφωση τη δεκαετία του ’60 και την εξέγερση των Ιουλιανών του ’65. Όμως σε όλη αυτή τη δεκαετία και στις μάχες υπήρχε μια Αριστερά των υποχωρήσεων και του συμβιβασμού. Η ηγεσία της ΕΔΑ άφησε τα περιθώρια στην κυρίαρχη τάξη σε κρίσιμες στιγμές να ξαναπάρει την πρωτοβουλία που είχε χάσει και να καθορίσει τις εξελίξεις.
Αυτό, όμως, δεν ήταν η μόνη πλευρά των εξελίξεων στο χώρο της Αριστεράς, ούτε στην Ελλάδα, ούτε διεθνώς. Ομάδες, ρεύματα και αναζητήσεις που ήρθαν στην επιφάνεια πολύ πιο εκρηκτικά μετά τον Μάη του ‘68 παντού και μετά τη Μεταπολίτευση στην Ελλάδα, έχουν τις ρίζες τους στις εμπειρίες του 1956. Μέσα στα πρώτα ρήγματα των μεταπολεμικών “μονολιθικών” μπλοκ και μέσα στο πρώτο κύμα της στροφής προς τα αριστερά άρχισαν να φυτρώνουν οι πρώτες ελπίδες για μια νέα επαναστατική αριστερά. n
Σημειώσεις
1. Αναφέρεται στο βιβλίο του Simon Hall, «1956 The world in revolt», Faber and faber 2016.
2. Την περίοδο του απαρτχάϊντ στη Ν. Αφρική η μετακίνηση των μαύρων γινόταν έξω από την πόλη τους, και πολλές φορές και έξω από τη συνοικία τους μόνο με πάσο. Μ’ αυτόν τον τρόπο η λευκή διοίκηση έλεγχε την κίνηση των μαύρων.
3. Το σύστημα αυτό χώριζε τις εκλογικές περιφέρειες σε τρεις κατηγορίες. Στις περιφέρειες της πρώτης κατηγορίας (όσες είχαν από 3 έδρες και κάτω) το σύστημα ήταν πλειοψηφικό. Το πρώτο κόμμα έπαιρνε όλες τις έδρες. Στη δεύτερη κατηγορία (στις περιφέρειες με 4 ως 10 έδρες) επιτρεπόταν υπό όρους η περιορισμένη συμμετοχή του δεύτερου κόμματος στην κατανομή των εδρών. Στην τρίτη κατηγορία (πάνω από 10 έδρες) εφαρμοζόταν ενισχυμένη αναλογική μεταξύ των δυο πρώτων κομμάτων, ξανά υπό όρους για το δεύτερο κόμμα. Οι εκλογές έγιναν με βάση την απογραφή του πληθυσμού του 1940!
4. Από τις 132, η ΕΔΑ πήρε 18 και τα υπόλοιπα κόμματα, ΦΔΕ (Ένωση Φιλελεύθερων – Σοφ. Βενιζέλος) 43 βουλ. , κόμμα Φιλελεύθερων (Γ. Παπανδρέου) 26 βουλευτές, Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού (Σβώλος – Καρτάλης) 20 βουλ., ΕΠΕΚ (Παπαπολίτης) 15, Κόμμα Αγροτών Εργατών (Αλεξ. Μπαλτατζής) 7, και Λαϊκό Κόμμα 3. Πηγή Τ. Μεϋνό. Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα. Γαλλική έκδοση 1965.
5. Ηλίας Νικολακόπουλος, βιβλίο «Καχεκτική δημοκρατία», Πατάκης, 2001.
6. Τάσος Τρίκκας, «ΕΔΑ 1951 – 67 – Το νέο πρόσωπο της Αριστεράς», 1ος τόμος, σελ. 320, εκδόσεις Θεμέλιο.
7. Για το Κυπριακό εκείνη την περίοδο βλέπε στο βιβλίο με τίτλο «Ελλάδα – Τουρκία – Κύπρος – Πώς θα σταματήσουμε την απειλή του πολέμου», εκδόσεις Εργατική Δημοκρατία, Οκτώβρης 1996.
8. Τάσος Τρίκκας, όπου και προηγούμενα, σελ. 459
9. Ηλίας Νικολακόπουλος, όπου και παραπάνω, σελ. 238