15 Ιούλη: Ο κόσμος σταματάει το πραξικόπημα.
Ο Νίκος Λούντος εξηγεί τις πραγματικές διαστάσεις της κρίσης και των αδιεξόδων του Ερντογάν αλλά και των προκλήσεων για την Αριστερά.
Τα ξημερώματα της 16ης του Ιούλη, οι φιλοχουντικές εφημερίδες στην Αίγυπτο πήγαν στο τυπογραφείο πανηγυρίζοντας: “Ο τουρκικός στρατός έριξε τον Ερντογάν”. Αντίστοιχης πολιτικής πηγές στα κοινωνικά δίκτυα από το προηγούμενο βράδυ είχαν αποφανθεί ότι ο Ερντογάν είχε ήδη ζητήσει άσυλο στη Γερμανία. Για τους δολοφόνους της Αραβικής Άνοιξης, τα γεγονότα ήταν δεδομένο ότι θα αποτελούσαν μια επανάληψη του Ιούλη του 2013, όταν ο στρατάρχης Σίσι ανέτρεψε την εκλεγμένη κυβέρνηση του Μούρσι στην Αίγυπτο. Τα όνειρά τους διαψεύστηκαν πολύ γρήγορα. Οι πραξικοπηματίες είχαν ηττηθεί στη διάρκεια της νύχτας, μπροστά στην αντίσταση του κόσμου.
Οι Δυτικές κυβερνήσεις περίμεναν πολύ ώρα στο ακουστικό τους να δουν προς τα πού θα γείρει η πλάστιγγα, βγαίνοντας τελικά προς τα έξω μόνο όταν είχε ξεκαθαριστεί ότι ο Ερντογάν παραμένει στη θέση του, όχι για να καταγγείλουν το πραξικόπημα αλλά για να ζητήσουν η τιμωρία των συνωμοτών να γίνει με μέτρο. Τα ΜΜΕ ακολούθησαν έναν ακόμη πιο ολισθηρό δρόμο. Πραξικόπημα; Ποιο πραξικόπημα; Το Έθνος της Δευτέρας 18 Ιούλη είχε πρωτοσέλιδο “Πογκρόμ με φιρμάνι σουλτάνου” και φωτογραφία από το ξύλο που εισέπραξαν κάποιοι από τους στρατιωτικούς όταν το πραξικόπημα είχε κατασταλεί. Ούτε στοιχειώδη σεβασμό για τα κορμιά πάνω από 300 ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους στις μάχες με το στρατό και βρίσκονταν στην κυριολεξία ακόμη στο δρόμο, για τους δυο χιλιάδες που τραυματίστηκαν. Το πραξικόπημα ήταν σαν να μην έγινε ή δεν ήταν παρά ένα κόλπο του Ερντογάν.
Η απόπειρα πραξικοπήματος ήταν πραγματικότατη. Στις 10 το βράδυ τα τανκς είχαν κόψει στα δυο την Ιστανμπούλ, άρχισαν να καταλαμβάνουν καίρια σημεία, όπως την κρατική τηλεόραση και το αεροδρόμιο, ενώ αναπτύσσονταν και στην Άγκυρα. Πάνω από την πλατεία Ταξίμ πετούσαν F-16 πολύ χαμηλά για να τρομοκρατήσουν. Όταν ξεπερνούν την ταχύτητα του ήχου, ακούγεται μια έκρηξη που νομίζεις ότι σε βομβαρδίζουν. Την ίδια στιγμή στρατιώτες άνοιγαν πυρ στο ψαχνό όπου υπήρχε κόσμος συγκεντρωμένος. Ο Ερντογάν γλίτωσε τη σύλληψη για 20 λεπτά. Είχε μόλις φύγει όταν 25 στρατιώτες κατέβηκαν από αέρος ανοίγοντας πυρ στο ξενοδοχείο που έμενε στη Μαρμαρίδα. Το προεδρικό αεροσκάφος κλειδώθηκε στα ραντάρ των F-16 και δεν καταρρίφθηκε όταν έγινε φανερό πως ο Ερντογάν είχε φύγει με ιδιωτικό τζετ. Μπορεί η ανώτατη ηγεσία του στρατού να μην είχε συμφωνήσει στο πραξικόπημα και γι’αυτό μέρος του σχεδίου ήταν η σύλληψή τους, αλλά πολλοί ανώτατοι αξιωματικοί και διοικητές στρατιών ήταν ανάμεσα στους πραξικοπηματίες.
Έχουμε πλέον στη διάθεσή μας ακόμη και τους διαλόγους whatsapp από τα κινητά κάποιων από τους πραξικοπηματίες όπου γίνεται φανερό πώς έχαναν το ηθικό τους λίγο λίγο καθώς φαινόταν πως ο κόσμος αντιστεκόταν στο δρόμο.1 “Χρειάζομαι ένα ελικόπτερο για την 1η και τη 2η γέφυρα”, λέει ένας από αυτούς. “Έχουμε πυροβολήσει 20-30 άτομα. Αλλά οι δικοί μας στη 2η γέφυρα τα έχουν βρει δύσκολα. Χρειάζομαι ελικόπτερο”, κι ένας άλλος ξεκαθαρίζει “τα συγκεντρωμένα πλήθη να δέχονται πυρά. Τα πλήθη που πυροβολούνται σκορπάνε”. Οι ελπίδες τους διαψεύδονται. Στο κυβερνείο του Σαγγάριου, που προσπάθησαν να το καταλάβουν: “Το πλήθος έχει νικήσει τους δικούς μας. Τους παραδίδουν στην αστυνομία. Η αστυνομία προσπαθεί να ελέγξει το πλήθος αλλά είναι δύσκολο”. “Τσακίστε τους, κάψτε τους, κανένας συμβιβασμός”, έρχεται η απάντηση. Κάποιος πιο ψύχραιμος σχολιάζει: “Αν ανοίξουμε πυρ θα σκοτώσουμε 4-5, αλλά δεν θα καταφέρουμε να τους βγάλουμε απ’ το κτίριο”. Στα επαρχιακά αεροδρόμια, κόσμος από την ύπαιθρο άρχισε να καίει υλικά για να εμποδίσει την απογείωση των μαχητικών αεροσκαφών. Πολλές φορές ήταν ο κόσμος που έσωσε την αστυνομία, αντί για το αντίστροφο, μιας και οι γειτονιές περικύκλωσαν τα αστυνομικά τμήματα και τα μετέτρεψαν σε σημεία σύγκρουσης με το στρατό, για να μην αφήσουν να τα καταλάβουν οι πραξικοπηματίες. Ήταν οι εργαζόμενοι στους δήμους και όχι οι αστυνομικοί που οδήγησαν τα βαριά οχήματα (σκουπιδιάρες, μπουλντόζες, σκαπτικά κλπ) για να στηθούν οδοφράγματα κατά των τανκς. Η εικόνα αυτή απλωνόταν σε όλη την Τουρκία, είτε με τους δημάρχους και τους τοπικούς κυβερνήτες να δίνουν εντολή να βγουν τα οχήματα, είτε με απλό κόσμο που επιστράτευσε μόνος του τα φορτηγά του. Υπάρχουν εικόνες με φορτηγά να κάνουν παρέλαση κατά του πραξικοπήματος στο Μπινγκέλ στο δυτικό Κουρδιστάν και στο Γκαζιαντέπ στα σύνορα με τη Συρία.
Ορισμένοι αποδίδουν την αποτυχία του πραξικοπήματος στο ότι δεν είχε την υποστήριξη της ανώτατης ιεραρχίας και των ΗΠΑ. Όμως, μπερδεύουν την αιτία με το αποτέλεσμα. Οι αρχικαραβανάδες παρέμειναν σιωπηλοί αρχικά μέχρι να δουν πού πάνε τα πράγματα. Η πρώτη δήλωση του Αμερικάνου υπουργού Εξωτερικών, Κέρι, ζητούσε “σταθερότητα και συνέχεια”, ενώ η ανακοίνωση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ προς τους Αμερικανούς πολίτες που βρίσκονταν στην Τουρκία έκανε λόγο για “στρατιωτική εξέγερση”.2 Το γεγονός ότι τα βρήκαν σκούρα στους δρόμους ήταν που ξεκαθάρισε πως δεν μπορούσαν να εγγυηθούν τη “σταθερότητα και συνέχεια” της χώρας και έτσι έχασαν την πιθανή υποστήριξη των υψηλότερων κλιμακίων.
Άλλο επιχείρημα που θέλει να υποβαθμίσει τη σημασία της λαϊκής κινητοποίησης είναι αυτό που λέει πως στο δρόμο κατέβηκαν μόνο οι σκληροί οπαδοί του Ερντογάν και τα μέλη ισλαμιστικών οργανώσεων που υποστηρίζουν το κυβερνών κόμμα. Τα καλέσματα των τζαμιών, των τοπικών παραγόντων του κυβερνώντος κόμματος και του ίδιου του Ερντογάν όταν βγήκε στον τηλεοπτικό αέρα μέσω διαδικτύου, προφανώς έπαιξαν σημαντικό ρόλο, αλλά το πλήθος ήταν πολύ ευρύτερο. Ακόμη και η δημοσκόπηση του Konda που θέλει να βγάλει τα ανάποδα συμπεράσματα, περιγράφει ένα πλήθος (μόνο στην Ιστανμπούλ) στην πλειοψηφία του νεολαιίστικο και περισσότερο μορφωμένο από το μέσο όρο (59% απόφοιτοι λυκείου ή πανεπιστημίου).3
Είναι ζωντανή ιστορική εμπειρία στην Τουρκία το τι σημαίνει βία και καταστολή μετά από πραξικοπήματα, το 1960, το 1971 και το 1980. Ένα χρόνο μετά το πραξικόπημα του ‘80 είχαν συλληφθεί 123 χιλιάδες άνθρωποι. Το Σεπτέμβρη του ‘82, 80 χιλιάδες παρέμεναν φυλακισμένοι και 30 χιλιάδες δεν είχαν ακόμη δικαστεί. Ανακοινώθηκαν 3.600 θανατικές καταδίκες. Τόλμησαν να εκτελέσουν μόνο 15, αλλά στο μεταξύ 400 αγωνιστές της Αριστεράς δολοφονήθηκαν, πέθαναν απ’τά βασανιστήρια ή “εξαφανίστηκαν”.4 Η Αριστερά και τα ανεξάρτητα συνδικάτα βγήκαν εκτός νόμου. Το 1971, η παρακρατική οργάνωση “Κίνημα κατά του Αντάρτικου” που στήριζε η χούντα είχε στο “καταστατικό” της ότι οι “λεηλασίες, οι σφαγές και οι βιασμοί” είναι νόμιμα μέσα ενός “ψυχολογικού πολέμου”.5 Μια περιγραφή λέει πως “η δίωξη της αριστεράς εξελίχθηκε σε πογκρόμ μετά τις 22 Μαΐου [...]. Περίπου 5.000 άνθρωποι συνελήφθηκσαν, κι ανάμεσά στους ηγετικές φυσιογνωμίες διανοουμένων [...] και πολλοί εξέχοντες συνδικαλιστές. Έγιναν εκτεταμένες καταγγελίες για βασανιστήρια, τόσο στις φυλακές όσο και στα λεγόμενα “εργαστήρια”, τους θαλάμους βασανιστηρίων της ΜΙΤ [των μυστικών υπηρεσιών]”.6 To 1960 αρχικός εκπρόσωπος της Χούντας ήταν ο Αρπασλάν Τουρκές, ο, εκτός των άλλων, ιδρυτής των Γκρίζων Λύκων. Αντί να υποτιμάει κανείς την αυταπάρνηση του κόσμου που βγήκε να σταματήσει τα τανκς, γνωρίζοντας ότι υπάρχει ένα τέτοιο παρελθόν βίας, είναι προτιμότερο να κάνει μια διαφορετική σύγκριση. Το 1960 “η κατάληψη της εξουσίας από τους στρατιωτικούς έγινε δεκτή με εκδηλώσεις ενθουσιασμού στην Άγκυρα και στην Πόλη, κυρίως από τη μεγάλη μάζα των φοιτητών και στις δύο πόλεις και γενικά απο τις τάξεις των διανοουμένων”,7 ενώ το 1971 “πολλοί στην αριστερά, υποδέχτηκαν αρχικά με αισιοδοξία το τελεσίγραφο, ερμηνεύοντάς το ως ένα πραξικόπημα όμοιο με εκείνο του ‘60 ενάντια σε μια δεξιά κυβέρνηση”.8 Το 1980 κανείς δεν χάρηκε με το πραξικόπημα, αλλά αντίσταση στους δρόμους δεν υπήρξε. Τα γεγονότα του Ιούλη του 2016 είναι ιστορική τομή για την Τουρκία, ρωγμή σε ένα παραδοσιακό δίπολο που κάποιοι κοινωνιολόγοι αποκαλούν “παρεμβατικός στρατός - σιωπηλή κοινωνία”.9
Τη σημασία του πραξικοπήματος και της αποτυχίας του θα πρέπει να τη δούμε σαν κομμάτι πολλών τέτοιων τρανταγμάτων που έχουν υποστεί πολλά από όσα θεωρούνταν δεδομένα στην Τουρκία και στην ευρύτερη περιοχή. Τα τελευταία 14 χρόνια ο Ερντογάν παρουσιάζεται σαν να έχει καταφέρει το αδύνατον. Η τουρκική οικονομία αναπτύχθηκε με εντυπωσιακούς ρυθμούς, η πολιτική σταθερότητα ήταν πρωτοφανής, στις εκλογές το κόμμα του, το AKP, κατάφερνε κάθε φορά και καλύτερα αποτελέσματα. Οι δυνατότητες του στρατού για παρέμβαση περιορίζονταν. Οταν ο Ερντογάν κέρδισε τις εκλογές για πρώτη φορά το 2002 δεν έγινε πρωθυπουργός για κάποιους μήνες, τιμωρημένος από το στρατό, γιατί είχε απαγγείλει ένα “λάθος” ποίημα. Στη συνέχεια ήταν αυτός που έστειλε στο σκαμνί τους συνωμότες του βαθέος κράτους, στις υποθέσεις Εργκενεκόν και Βαριοπούλα. Η εσωτερική σταθεροποίηση έδινε αέρα για τις υπερβολές περί “νεο-οθωμανισμού” που έκαναν θραύση στην Ελλάδα. Η αφήγηση αυτή έβλεπε τον Ερντογάν με το ένα πόδι στην Ευρώπη, να διαπραγματεύεται την ένταξη στην ΕΕ και με το άλλο πόδι να κυριαρχεί στη Μέση Ανατολή, καθορίζοντας τις εξελίξεις στο Ιράκ και τη Συρία, μετατρεπόμενος σε ανεπίσημο ηγέτη τόσο του αραβικού πεζοδρομίου όσο και των μετριοπαθών ισλαμιστικών κινημάτων.10
Για να μην ξεχάσουμε τα στάδια αυτής της υποκρισίας, ας θυμηθούμε πως από τους Ευρωπαίους ηγέτες ο Ερντογάν αρχικά παρουσιαζόταν ως ελπίδα απέναντι στον ανεξέλεγκτο τούρκικο μιλιταρισμό. Αργότερα, όταν ήρθε σε ρήξη με το Ισραήλ, είχε πλέον μετατραπεί σε κακό παιδί της περιοχής. Την ώρα που υπήρχαν ελπίδες για βήματα ειρήνης με τους Κούρδους, ο Ερντογάν εισέπρατε τρικλοποδιές από τους Ευρωπαίους. Και τώρα που, με την υπογραφή της συμφωνίας για τους πρόσφυγες, ανέλαβε την ευθύνη (μαζί με τον Τσίπρα) να κλείσει τα σύνορα, ξανάγινε αξιόπιστος ηγέτης και η Τουρκία “ασφαλής τρίτη χώρα”."
Είναι ο Ερντογάν “παντοδύναμος”;
Πέρα όμως από τα ιδεολογικά κολλήματα όσων βλέπουν παντού “σουλτάνους”, πού πραγματικά βρίσκεται σήμερα η παντοδυναμία του Ερντογάν; Οι τρελοί ρυθμοί ανάπτυξης βρήκαν τοίχο με την κρίση των αναδυόμενων αγορών και το 3-4% στο οποίο βρίσκεται τώρα είναι όλο και πιο εξαρτημένο από τους διεθνείς κερδοσκόπους που κυνηγάνε το ρίσκο. Το Κουρδικό από την ανακωχή των δυόμισυ χρόνων, τώρα βρίσκεται στην πιο αιματηρή φάση του. Το International Crisis Group περιγράφει: “η σύγκρουση με το PKK έχει μπει σε ένα από τα πιο θανατηφόρα κεφάλαια στην 30ετή ιστορία της. Την τελευταία χρονιά, πάνω από 1700 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους [...]. Ολόκληρες περιοχές των Κουρδικών νοτιοανατολικών της χώρας έχουν ισοπεδωθεί, βόμβες σκάνε στο κέντρο των μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας”.11 Η αναλογία απωλειών είναι “653 αγωνιστές του PKK, 582 μέλη των δυνάμεων ασφαλείας, 219 ‘νέοι άγνωστης ένταξης’ και 307 άμαχοι”.12
Και η αναζωπύρωση του Κουρδικού είναι μια από τις παράπλευρες επιπτώσεις του ασταμάτητου πολέμου στη Συρία. Η Τουρκία φιλοδοξούσε να εξαγάγει “σταθερότητα” στη Συρία, να τη μετατρέψει σε πίσω αυλή της. Παρουσιαζόταν ως η τοπική δύναμη που μπορεί να φέρει την τάξη εκεί που οι αμερικάνικες επεμβάσεις είχαν σπείρει το χάος. Αντί γι’αυτό βλέπει τώρα τον πόλεμο της Συρίας να μεταφέρεται βαθιά στο εσωτερικό της Τουρκίας. Όταν ξεκινούσε ο πόλεμος στο Ιράκ το 2003, η τούρκικη άρχουσα τάξη ανησυχούσε για το ποιος θα κατέληγε να ελέγξει τα πετρέλαια του Κιρκούκ, και είχε δίκιο. Επί Σαντάμ Χουσεΐν στο Κιρκούκ ανέμιζε η ιρακινή σημαία, ενώ σήμερα ανεμίζει η κουρδική. Το τουρκικό κράτος απέκτησε σύνορα με ένα μικρο-κράτος Κούρδων, την ώρα που αρνείται ακόμη και την ύπαρξη του Κουρδικού έθνους στο ίδιο του το εσωτερικό. Τώρα, κάτι παρόμοιο συμβαίνει στη Συρία, και εκεί τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα για την τουρκική “ασφάλεια”. Η επιλογή του Άσαντ να καταστείλει την επανάσταση στη Συρία με τρόπο που τη μετέτρεψε σε εμφύλιο πόλεμο, σήμανε πως άφησε ολόκληρες περιοχές στα βόρεια της χώρας στα χέρια των κουρδικών πολιτοφυλακών. Οι αντάρτες των “Λαϊκών Πολιτοφυλακών” είναι η βασική ένοπλη δύναμη κατά μήκος όλων των συνόρων με την Τουρκία, είναι σε μεγάλο βαθμό ευθυγραμμισμένοι πολιτικά με το PKK που δρα εντός Τουρκίας. Αλλά και σε οικογενειακό και γλωσσικό επίπεδο, οι Κούρδοι της Συρίας είναι συνδεδεμένοι με τους Κούρδους της Τουρκίας.13
Τα τουρκοσυριακά σύνορα καθορίστηκαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με βάση τις περιοχές που κατάφεραν να αρπάξουν οι Γάλλοι από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το “σαντζάκι του Χαλεπίου” μοιράστηκε μεταξύ του νέου τουρκικού κράτους και της γαλλοκρατούμενης Συρίας. Σε μεγάλη κλίμακα, μπορεί κανείς να δει την νέα έκρηξη του Κουρδικού σαν τμήμα της κατάρρευσης του “Σάικς - Πικό”, των γραμμών που χάραξαν οι Άγγλοι και οι Γάλλοι στο μεσανατολικό χάρτη πριν από 100 χρόνια. Πρόσφατα, το “Ισλαμικό Κράτος” πανηγύρισε το τέλος του “Σάικς - Πικό”, καταργώντας τα σύνορα μεταξύ Συρίας και Ιράκ. Τώρα μπαίνουν σε αμφισβήτηση τα συροτουρκικά σύνορα, με την επιστροφή των μεγάλων ξεχασμένων του “Σάικς - Πικό”, των Κούρδων.
Αυτό που έκανε τα πράγματα πιο περίπλοκα για το τουρκικό κράτος είναι ότι τόσο η Ρωσία όσο και οι ΗΠΑ στηρίζουν τους Κούρδους της Συρίας, επιχειρώντας να τους μετατρέψουν σε πιόνια τους απέναντι στο Ισλαμικό Κράτος αλλά και άλλες δυνάμεις του συριακού εμφύλιου. Έτσι πολλαπλασιάστηκαν οι εντάσεις με όλους. “Ο αμερικανός υπουργός αμυνας, Ας Καρτερ, δεν κρύβει καθόλου την αντιπάθειά του για τον κ. Ερντογάν. Είχε γίνει πυρ και μανία όταν η Τουρκία αρνήθηκε να επιτρέψει σε αμερικανικά αεροσκάφη να χτυπήσουν το Ισλαμικό Κράτος ξεκινώντας από το Ιντζιρλίκ, τέτοια εποχή την περσινή χρονιά”.14 Το Crisis Group αναφέρει ότι “‘Ορισμένα τμήματα του Πενταγώνου θεωρούν ότι στην πραγματικότητα βρίσκονται σε πόλεμο με την Τουρκία’, μας είπε ιδιωτικά ένας αμερικανός αξιωματούχος”.15
Νέες ισορροπίες
Όλες αυτές οι πιέσεις οδήγησαν την στρατηγική Ερντογάν σε κατάρρευση και τον ίδιο σε τεράστια αναδίπλωση. Ζήτησε συγγνώμη από το Ισραήλ για το Στόλο της Ελευθερίας, υπογράφηκε συμφωνία αναθέρμανσης σχέσεων και πρόσφατα συναντήθηκε με τον Πούτιν αφού προηγουμένως ζήτησε επίσης συγγνώμη για την κατάρρευση του ρώσικου αεροσκάφους από τουρκικά πυρά το Νοέμβρη του 2015. Την ώρα που γράφεται αυτό το άρθρο, ο τουρκικός στρατός προχωράει σε επιχειρήσεις εντός συριακού εδάφους. Κάτι τέτοιο θα ήταν αδιανόητο πριν τη συγγνώμη στον Πούτιν, τα τουρκικά στρατεύματα θα μετατρέπονταν σε εύκολο στόχο.
Για να κάνει αυτή τη στροφή, ο Ερντογάν χρειάστηκε να γλείψει εκεί που έφτυνε, ξαναδίνοντας χρήμα και ελευθερία κίνησης στους στρατηγούς που του είναι απαραίτητοι για να κάνει τόσο τον πόλεμο στη Συρία και στο Κουρδιστάν, όσο και να κρατήσει την τάξη εντός Τουρκίας. Ανάμεσα στα πρωτοφανή που βιώνει το τουρκικό κράτος είναι ότι από τις εκλογές του Ιούνη του 2015 το HDP, η συμμαχία του κουρδικού κινήματος με δυνάμεις της Αριστεράς, βρίσκεται στο κοινοβούλιο αφού έσπασε για πρώτη φορά το αντιδημοκρατικό όριο του 10% και κατάφερε να αντέξει την πίεση στις επαναληπτικές εκλογές του Νοέμβρη. Οι “κεμαλιστές” του CHP δεν έχουν καταφέρει να σηκώσουν εκλογικά κεφάλι τόσα χρόνια, αλλά το κατάφερε το HDP, κάτι που είναι προφανές ότι προκαλεί ανατριχίλα και στη στρατοκρατία και στον Ερντογάν.
Η επιλογή του να ρίξει όλη την ευθύνη του πραξικοπήματος στο δίκτυο του Γκιουλέν είναι και μια μέθοδος να απλώσει το χέρι στη στρατιωτική ιεραρχία και στα κόμματα της “κοσμικής” αντιπολίτευσης, λέγοντάς τους να μην ανησυχούν. Τα φίδια λοιπόν που απείλησαν να τον φάνε, τα μεγάλωνε ο ίδιος ο Ερντογάν στον κόρφο του και συνεχίζει να το κάνει. Ο ηγέτης του HDP, Ντεμιρτάς, του απευθύνθηκε άμεσα: “Επί 14 χρόνια, εσείς αναθρέψατε τους πραξικοπηματίες. Αντί να απαλλαγείτε από το σύνταγμα του Εβρέν [της χούντας 1980-83], εσείς το χρησιμοποιείτε. Το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας (MGK) ο Εβρέν το έκανε. Εάν θέλετε να αγωνιστείτε ενάντια στο πραξικόπημα καταργήστε το MGK. Εμείς θα είμαστε μαζί σας.
Οι επικεφαλής των τανκς και των πυροβόλων που στέλνατε [κατά των Κούρδων] στο Τζίζρε, στο Σιρνάκ, στο Σουρ αποδειχτήκαν όλοι πραξικοπηματίες. Εσείς συλλαμβάνατε εμάς και αυτοί σας ετοίμαζαν πραξικόπημα.”16 Ακόμη και από τους πραξικοπηματίες του Εργκενεκόν έφτασε να ζητήσει συγγνώμη ο Ερντογάν, ρίχνοντας το φταίξιμο για την καταδίκη τους για άλλη μια φορά στον Γκιουλέν.
Ο Ερντογάν χρειάζεται και επιδιώκει μια νέα ισορροπία με τους στρατηγούς αλλά δεν είναι και τόσο εύκολο. Ο στρατός βγαίνει πολύ πληγωμένος από το πραξικόπημα. “Το σώμα των αξιωματικών δεν θα είχε υποστεί τέτοιες απώλειες στη διάρκεια οχτώ ετών συμβατικού πολέμου”, δηλώνει ένας απόστρατος ταξίαρχος.17 Ενώ το περιοδικό Εκόνομιστ σχολιάζει: “οι πραξικοπηματίες σκότωσαν πολλούς συμπατριώτες τους, έπληξαν το κύρος του στρατού, μείωσαν τη δυνατότητά του να προστατεύει τα σύνορα και να πολεμάει τους τρομοκράτες, τρόμαξαν το ΝΑΤΟ και αναίρεσαν τους περιορισμούς που είχε ο αυταρχικός πρόεδρος”.18 Οτι το ΝΑΤΟ τρόμαξε δεν είναι υπερβολή. Ο τουρκικός στρατός είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος της Συμμαχίας, μετά τις ΗΠΑ, αλλά ο Υπουργός Εργασίας του Ερντογάν λέει πως “Οι ΗΠΑ βρίσκονται πίσω από το πραξικόπημα”,19 ενώ ο πρωθυπουργός Γιλντιρίμ προειδοποιεί πως “μπορεί να μπει στην ατζέντα ακόμη και η αμφισβήτηση της φιλίας μας [με τις ΗΠΑ]”.20 Και πλάι στη σύγκρουση με τις ΗΠΑ, η κατάρρευση της συμφωνίας με την ΕΕ για τους πρόσφυγες είναι επίσης στην ημερήσια διάταξη.
Σε τέτοιες συνθήκες οι πονηροί της κυβέρνησης Τσίπρα, και αναμενόμενα και της ΝΔ, πλασάρουν την κρίση ως ευκαιρία για να αναδειχθεί η Ελλάδα ως η πραγματικά έμπιστη και… σταθερή δύναμη της περιοχής. Δηλαδή περισσότερες αγκαλιές με τον δικτάτορα Σίσι, ρόλο στη Λιβύη και εγγυήσεις ότι οι πρόσφυγες δεν θα περάσουν ακόμη κι αν καταρρεύσει η συμφωνία. Κι αν το Ιντζιρλίκ δεν δουλεύει, υπάρχει και η Σούδα.
Επιστρέφοντας στον Ερντογάν, είναι ξεκάθαρο ότι λύση σε όλα τα αδιέξοδα που αντιμετωπίζει δεν βρίσκεται τόσο γρήγορα όσο κάποιοι βιάστηκαν να τον ανακηρύξουν σε απόλυτο κυρίαρχο του παιχνιδιού επειδή αύξησε τον αυταρχισμό του. Η περιγραφή της κρίσης στην Τουρκία ως μια σύγκρουση μεταξύ “ισλαμισμού” και “κοσμικότητας” είναι λάθος από όλες τις απόψεις, αλλά πάνω απ΄ όλα γιατί υποτιμάει τον κόσμο που βγήκε στο δρόμο για να υπερασπίσει τη δημοκρατία. Με κανένα τρόπο δεν αποτελεί “στράτευμα” του αυταρχικού Ερντογάν. Ο Οζάν Τεκίν, από το αδελφό κόμμα του ΣΕΚ στην Τουρκία, δίνει την πραγματική εικόνα μιας εργατικής τάξης που δίνει τα τελευταία χρόνια μάχες και έρχεται σε σύγκρουση με την κυβέρνηση, παρόλο που στην πλειοψηφία τους οι εργάτες που παλεύουν ψηφίζουν Ερντογάν. Σε μια απεργία μεταλλεργατών: “Μιλήσαμε με πολλούς εργάτες. Σχεδόν όλοι, αν και ανήκαν στη DISK που είναι “κοσμικό” συνδικάτο, είχαν ψηφίσει AKP. Μας έλεγαν ότι υποστηρίζουν την κυβέρνηση για διάφορους λόγους. Ωστόσο γνωρίζουν ότι η κυβέρνηση είναι ενάντια στην απεργία τους και αναρωτιόνταν: εφόσον ο Ερντογάν ξέρει ότι οι δικές τους ψήφοι είναι που τον ανέβασαν στην εξουσία, γιατί στρέφεται εναντίον τους κάνοντάς τα πλακάκια με τ' αφεντικά;”21
Δεν εξελίσσεται “ισλαμοποίηση” της τουρκικής κοινωνίας. Το ποσοστό όσων Τούρκων πολιτών δηλώνουν πως η θρησκευτική πίστη είναι από τα επιθυμητά χαρακτηριστικά για τα παιδιά τους έχει πέσει από 44% σε 40% τα τελευταία 25 χρόνια. Το 2000 80% δήλωναν πως η θρησκευτική πίστη είναι κάτι πολύ σημαντικό. Σήμερα το ποσοστό είναι 68%. Μοιάζει παράδοξο, αλλά αυτό που τα ευρωπαϊκά ΜΜΕ παρουσιάζουν ως ισλαμοποίηση είναι στην πραγματικότητα το αριθμητικό δυνάμωμα της εργατικής τάξης. Το 1980, μόνο το 44% του πληθυσμού ζούσε στις πόλεις, σήμερα είναι 73%. Η Ιστανμπούλ από τα τρία εκατομμύρια έφτασε στα δεκαπέντε.22 Αυτός ο κόσμος που έφτασε από την ύπαιθρο του να δουλέψει τις τελευταίες δεκαετίες, έφερε μαζί του και τη θρησκευτική του ταυτότητα, αλλάζοντας τη σύνθεση των πόλεων όπου η πάντα “ευρωπαϊζουσα” και “κοσμκή” στρατοκρατία αισθανόταν άνετα. Ο κόσμος που το ‘60 μπορεί να ανησυχούσε για το πραξικόπημα αλλά δεν μπορούσε να κάνει τίποτα στο χωριό του, σήμερα βρίσκεται στο κέντρο της πολιτικής και κατεβαίνει στο δρόμο μπλοκάροντας τα τανκς. Η στήριξη στο κόμμα του Ερντογάν ήταν ένα βήμα σε αυτή την αντιφατική πορεία εισόδου στο προσκήνιο.
Οι πυλώνες όμως που δημιούργησαν αυτή τη σύνδεση μεταξύ του αποκλεισμένου κόσμου και του Ερντογάν έχουν ήδη καταρρεύσει. Όπως καταλήγει ο Οζάν Τεκίν: “Αυτό που χρειάζεται στην Τουρκία είναι μια ευρύτερη αριστερή εναλλακτική, που να μην κάνει πολιτική με βάση τη “σύγκρουση πολιτισμών”. Που να μπορεί πάνω σε ταξικούς όρους να αμφισβητήσει το πλαστό δίλημμα “συντηρητισμός – κοσμικότητα”, να ενώνει εργάτες που προέρχονται από πολλά και διαφορετικά υπόβαθρα. Αυτή η αριστερά οφείλει να είναι μια δύναμη που να είναι σταθερά ενάντια σε κάθε παρέμβαση του στρατού στην πολιτική, να διαφοροποιείται από όσους καταγγέλλουν και εξευτελίζουν τους απλούς μουσουλμάνους πολίτες και να παίρνει το μέρος των καταπιεσμένων σε οποιοδήποτε αγώνα ενάντια στην κυβέρνηση”.
Πώς αντιμετωπίζουμε τα τανκς
του Ρόνι Μαργκόλις
Η Αριστερά στην Τουρκία πάντοτε αναφερόταν στον «λαό». Υπήρχαν και αναφορές στην εργατική τάξη, αλλά φορέας της κοινωνικής αλλαγής ήταν πάντα ο λαός, οι καταπιεσμένοι, οι φτωχοί. Λαϊκός πόλεμος, λαϊκές συνελεύσεις, λαϊκή απελευθέρωση είναι στόχοι και έννοιες δημοφιλείς.
Το βράδυ της 15 Ιούλη ο λαός βγήκε στους δρόμους των μεγάλων πόλεων, ιδιαίτερα στην Ισταμπούλ και στην Άγκυρα. Βγήκαν κατά χιλιάδες για να εμποδίσουν τους στρατιωτικούς να ανατρέψουν την κυβέρνηση και να πάρουν την εξουσία. Στην Ισταμπούλ έτρεξαν στη γέφυρα στο Βόσπορο που είχαν κλείσει οι στρατιωτικοί, έτρεξαν στο αεροδρόμιο που είχε καταληφθεί από τον στρατό, και συγκεντρώνονταν στην Πλατεία Ταξίμ στο κέντρο της πόλης. Παντού έβαλαν τις φωνές στους φαντάρους, στάθηκαν μπροστά σε τανκς και ανέβηκαν πάνω τους, αντιμετώπισαν πυροβολισμούς και δεν υποχώρησαν.
Αλλά, μεγάλο μέρος της Αριστεράς στην Τουρκία δεν ήταν ικανοποιημένο με αυτά που συνέβαιναν. Πάντα προσδοκούσαν το λαό, αλλά όταν ο λαός εμφανίστηκε, δεν ήταν της αρεσκείας τους!
Ορισμένοι στην Αριστερά δεν ήταν ικανοποιημένοι επειδή ο λαός είχε εμποδίσει την ανατροπή μιας κυβέρνησης που η Αριστερά θέλει να ανατραπεί. Και σχεδόν όλη η Αριστερά αντιπαθούσε αυτόν τον κόσμο γιατί πολλοί (αλλά όχι όλοι) απ’ αυτούς που αντιμετώπισαν τα τανκς ήταν υποστηρικτές της κυβέρνησης. Στην Αριστερά ήταν επίσης δυσαρεστημένοι επειδή ορισμένοι μέσα στον κόσμο (αλλά όχι πολλοί) επικαλούνταν το όνομα του Αλλάχ και επειδή από τα τζαμιά ακούγονταν προσευχές όλη τη νύχτα.
Είναι δύσκολο να ξέρουμε πώς περίμενε αυτή η Αριστερά ότι θα έμοιαζε αυτός ο κόσμος. Περίμενε ότι θα ήταν σαν τους Νορβηγούς; Περίμενε ότι θα ήταν όλοι τους άθεοι;
Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι έβαζαν τη ζωή τους σε κίνδυνο (270 σκοτώθηκαν), τελείως αυθόρμητα και χωρίς όπλα, για να υπερασπίσουν μια εκλεγμένη κυβέρνηση απέναντι σε ένοπλους που κανένας δεν είχε εκλέξει. Ό, τι και να είχε στο μυαλό του ο καθένας και η καθεμιά ξεχωριστά, αντικειμενικά όλοι μαζί υπερασπίζονταν τη δημοκρατία. Παντού στον κόσμο, αλλά και η τουρκική αριστερά, εξακολουθούμε να χρησιμοποιούμε εκείνη την υπέροχη φωτογραφία ενός νεαρού Κινέζου που στάθηκε μπροστά σε μια φάλαγγα από τανκς στην Πλατεία Τιενανμέν το 1989 και τα σταμάτησε. Εδώ είχαμε να κάνουμε με εκατοντάδες που έκαναν το ίδιο. Ένας άνδρας βούτηξε κάτω από ένα τανκ που απειλούσε να τον συνθλίψει, ξάπλωσε ανάμεσα στις ερπύστριες, επιβίωσε και έκανε το ίδιο με ένα δεύτερο τανκ που τελικά του έκοψε το χέρι. Ήταν ένας απλός καθημερινός άνθρωπος, ένας «χαρτογιακάς» που δουλεύει σαν προγραμματιστής υπολογιστών.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο λαός στους δρόμους οδήγησε το πραξικόπημα στην αποτυχία. Είναι σαφές ότι το μεγαλύτερο μέρος των ενόπλων δυνάμεων επέλεξε να περιμένει για να δει την έκβαση πριν εκδηλωθεί. Όταν είδαν χιλιάδες να αντιστέκονται στο στρατό (κάτι που δεν περίμεναν καθόλου), αποφάσισαν να μην συμμετέχουν. Δεν είναι εύκολο να μακελέψεις χιλιάδες και μετά να νομιμοποιήσεις το πραξικόπημα ως «επιχείρηση για την ειρήνη και τη σταθερότητα της χώρας».
Όλοι στην Τουρκία γνωρίζουμε τι σημαίνει πραξικόπημα. Και επειδή η Αριστερά έχει υποφέρει χειρότερα από τον πιο πολύ κόσμο, το ξέρει καλύτερα. Γι’ αυτό και ήταν αδύνατο να εκφράσει δημόσια δυσαρέσκεια για την αποτυχία του πραξικοπήματος. Εκφράζεται, όμως, απαξιωτικά για τον κόσμο που σταμάτησε το πραξικόπημα μιλώντας για «θρησκόληπτους αντιδραστικούς» που δεν ξέρουν τίποτε από δημοκρατία. Σου έρχεται αμέσως στο μυαλό ο στίχος του Μπρέχτ για «διάλυση του λαού και εκλογή ενός άλλου»!
Αντί να κοιτάμε αφ’ υψηλού τους ανθρώπους που έδειξαν απέραντο θάρρος και ώριμη πολιτική λογική, αυτό που χρειάζεται είναι να ανοίξουμε μαζί τους τη συζήτηση ότι το σταμάτημα των τανκς δεν αρκεί, ότι τώρα πρέπει να συνεχίσουμε να πιέζουμε για να διευρύνουμε τα όρια της δημοκρατίας, ότι πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι η κυβέρνηση δεν θα χρησιμοποιήσει την απόπειρα πραξικοπήματος σαν δικαιολογία για να επιβάλει νέα αυταρχικά μέτρα.
Σημειώσεις
1. Bellingcat (tinyurl.com/zesbebj)
2. Στην επίσημη ιστοσελίδα η ανακοίνωση έχει αντικατασταθεί από νεώτερη, πιο προσεκτική.
3. http://www.jamesinturkey.com/demographic-took-streets/
4. Erik Zurcher, Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2004, σ. 360-1.
5. Hamit Bozarslan, Ιστορία της σύγχρονης Τουρκίας, εκδ. Σαββάλας, 2004, σ. 82-3.
6. Zurcher, σ. 336.
7. Στο ίδιο, σ. 315.
8. Στο ίδιο, σ. 335.
9. Αχμέτ Ινσέλ, “Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις ως κοινωνική τάξη”, στο Αχμέτ Ινσέλ, Αλί Μπαϊράμογλου, Ο τουρκικός στρατός. Ενα πολιτικό κόμμα, μια κοινωνική τάξη, εκδ. Βιβλιόραμα, 2007, σ. 65.
10. Πιο αναλυτικά για τα πάνω και κάτω του Ερντογάν είχαμε γράψει στο τεύχος 99 αυτού του περιοδικού (Ιούνης 2013), στο άρθρο “Το κίνημα της Ταξίμ δεν είναι κεραυνός εν αιθρία”.
11. International Crisis Group, “Erdogan’s Pyrrhic Victory” (tinyurl.com/jlqlqga)
12. “Turkey’s PKK Conflict. The death toll”. (tinyurl.com/zew353x)
13. Δυο βδομάδες πριν από το πραξικόπημα, ο Ρόνι Μαργκόλις είχε μιλήσει στο φεστιβάλ Μαρξισμός 2016 στο Λονδίνο γι’αυτά τα ζητήματα. Το βίντεο της εισήγησής του: youtube.com/watch?v=ba9DtVZ6YBU)
14. “Running out of friends”, Economist, 23 Ιούλη.
15. International Crisis Group, ο.π.
16. “Φωνές αντίστασης από την Τουρκία”, Εργατική Αλληλεγγύη 27 Ιούλη (tinyurl.com/zb65r8x)
17. “After the coup, the counter-coup”, Economist 23 Ιούλη.
18. “Erdogan’s revenge”, Economist 23 Ιούλη.
19. Γαλλικό πρακτορείο ειδήσεων (http://tinyurl.com/jytxkkz)
20. “Running out of….”, ο.π.
21. Εργατική Αλληλεγγύη 3 Αυγούστου (http://tinyurl.com/jqpaggr)
22. “Turkey Coup: Undone by Demographics”, (http://www .unz.com/akarlin/demographics-of-turkey-coup/)