Συνεδρίαση του Σοβιετ στην Πετρούπολη
Ο Λέανδρος Μπόλαρης εξηγεί πώς οι εργάτες και οι Μπολσεβίκοι έφτασαν βήμα-βήμα να κάνουν την επανάσταση νικηφόρα.
«Η ιστορία της επανάστασης είναι για μας πριν απ’ όλα η ιστόρηση της βίαιης εισβολής των μαζών στην περιοχή όπου ρυθμίζονται τα δικά τους πεπρωμένα», έγραφε ο Λέον Τρότσκι στον Πρόλογο της μνημειώδους πλέον Ιστορίας της Ρώσικης Επανάστασης.1 Το 1917 η εργατική τάξη της Ρωσίας έκανε μια τέτοια «ορμητική είσοδο» που συγκλόνισε τον κόσμο ολόκληρο. Πήρε την εξουσία για λογαριασμό της και μαζί με τον εαυτό της απελευθέρωσε όλη την κοινωνία.
Εκατό χρόνια μετά, η Ρώσικη Επανάσταση είναι το αξεπέραστο, μέχρι τώρα, παράδειγμα για το πως αλλάζει η κοινωνία: όχι «από τα πάνω», από κυβερνήσεις και κάθε είδους «σωτήρες» αλλά «από τα κάτω» από τη δράση των εργατών και όλων των καταπιεσμένων. Σήμερα, μετά την εμπειρία της κατάντιας της αριστερής κυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ, αυτή η συζήτηση αποκτάει μια επείγουσα επικαιρότητα.. Αν κάτι αποδεικνύεται και σήμερα ξεπερασμένο είναι οι αυταπάτες του κοινοβουλευτικού δρόμου, όχι η επανάσταση.
Ταυτόχρονα, όμως, η Ρώσικη Επανάσταση δίνει τα πιο μεγάλα μαθήματα για το πως οι επαναστάτες μπορούν να παρέμβουν σε ένα γιγάντιο κίνημα και να το κερδίσουν στη συνειδητή επιλογή της επαναστατικής επιτροπής. Το 1917 που επιτάχυνε τη διαμόρφωση της επαναστατικής Αριστεράς (των κομμουνιστικών κομμάτων) της εποχής κόντρα στην αριστερά του ρεφορμισμού. Η σημερινή επαναστατική Αριστερά που διαμορφώνεται σε όλο τον κόσμο έχει να αξιοποιήσει αυτά τα μαθήματα στη δικιά της προσπάθεια.
Το ξεκίνημα της επανάστασης
Όταν τον Φλεβάρη οι εργάτες και οι φαντάροι της Πετρούπολης ανέτρεψαν τον Τσάρο και την κυβέρνησή του, το νέο έκανε αστραπιαία το γύρο του κόσμου. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος μαινόταν επί 31 μήνες, έχοντας ήδη κοστίσει εκατομμύρια νεκρούς και απίστευτες στερήσεις για τους εργάτες και τους φτωχούς. Σε όλη την Ευρώπη (κι όχι μόνο) η αρχική «εθνική ομοψυχία» έδινε τη θέση της στην ταξική πόλωση, την αντιπολεμική δυσαρέσκεια και στους αγώνες που άρχισαν να ξεσπάνε. Από που θα ερχόταν η ελπίδα; Από «πάνω», από την επικράτηση των «διαλλακτικών» φωνών στις άρχουσες τάξεις, από τις διπλωματικές πρωτοβουλίες; Ή από τα «κάτω»; Οι εργάτες και εργάτριες της Πετρούπολης έδωσαν μια εκκωφαντική απάντηση.
Στις 23 Φλεβάρη χιλιάδες εργάτριες εξοργισμένες με τις ελλείψεις σε ψωμί βγήκαν να διαδηλώσουν στους δρόμους της Πετρούπολης. Την επόμενη μέρα απεργούσαν διακόσιες χιλιάδες εργάτες και εργάτριες. Δεν ήταν ένα «ξέσπασμα». Από τα τέλη του 1915 οι απεργίες είχαν αρχίσει να πληθαίνουν. Τον Γενάρη του 1917 είχαν ξεπεράσει σε αριθμό απεργών και «χαμένες» ώρες το απεργιακό κύμα των αρχών του 1914 που είχε πάρει επαναστατικές διαστάσεις στην Πετρούπολη.
Κι όλο και περισσότερο δίπλα στα οικονομικά αιτήματα πρόβαλαν και πολιτικά, ενάντια στην καταστολή, ενάντια στον πόλεμο. Συνολικά «στους έξι μήνες από τον Σεπτέμβρη του 1916 μέχρι το ξεκίνημα της επανάστασης, στην Πετρούπολη ‘χάθηκαν’ κάτι παραπάνω από ένα εκατομμύριο εργατοημέρες σε απεργίες, τα ¾ των οποίων ήταν πολιτικές απεργίες».2
Στις 25 Φλεβάρη ολόκληρα συντάγματα της φρουράς της πρωτεύουσας άρχισαν να περνάνε με το μέρος των απεργών και των διαδηλωτών. Η μεγάλη πλειοψηφία των στρατιωτών ήταν αγρότες που είχαν επιστρατευθεί. Στα χωριά η εχθρότητα ενάντια στον πόλεμο εντεινόταν μήνα το μήνα και σε συνδυασμό με το μίσος για τους γαιοκτήμονες γεννούσε ένα εκρηκτικό μείγμα. Κι όπως έγραφε ο Τρότσκι: «Οι στρατιώτες δεν ξεχνούσαν τη γη -τουλάχιστον όποτε δεν σκέφτονταν το θάνατο- και στα χαρακώματα οι σκέψεις του μουζίκου για το μέλλον αποκτούσαν το άρωμα του μπαρουτιού».
Την ίδια μέρα τα μέλη της Δούμας, της ψευτο-βουλής του Τσάρου, αρνήθηκαν να υπακούσουν στη διαταγή για διάλυσή της και σχημάτισαν μια Προσωρινή Επιτροπή που σύντομα μετονομάστηκε σε Προσωρινή Κυβέρνηση. Τις ίδιες ώρες αντιπρόσωποι από τα εργοστάσια και τους στρατώνες συνέρρεαν σε ένα άλλο κτίριο για να συγκροτήσουν το σοβιέτ της Πετρούπολης.
Το πρώτο σοβιέτ είχε κάνει την εμφάνισή του στην Πετρούπολη στην πρώτη Ρωσική Επανάσταση του 1905. Το 1917 επανεμφανίστηκαν σε τεράστια κλίμακα. Ήταν μια καινούργια μορφή εξουσίας, όπου οι αντιπρόσωποι ήταν άμεσα ανακλητοί, η βάση της εκλογής τους ήταν κυρίως οι χώροι δουλειάς, και ήταν «εργαζόμενα σώματα», δηλαδή νομοθετούσαν και εκτελούσαν ταυτόχρονα τις αποφάσεις τους. Ήταν δηλαδή μια μορφή εξουσίας σκάλες ανώτερη από την αστική δημοκρατία όπου τις ουσιαστικές αποφάσεις τις παίρνουν μηχανισμοί που δεν ελέγχονται από κανέναν, ξεκινώντας από τις πιο βασικές, αυτές που αφορούν την οικονομία.
Στις 28 Φλεβάρη το τσαρικό καθεστώς κατέρρευσε ολοκληρωτικά. Ήταν η απαρχή της κατάστασης «δυαδικής εξουσίας» που θα κρατούσε μέχρι τον Οκτώβρη του 1917, όταν οι μπολσεβίκοι, που είχαν πάρει την πλειοψηφία στα σοβιέτ, τα οδήγησαν στην κατάληψη της εξουσίας.
Κόμμα και τάξη
Αυτό δεν ήταν μια ευθύγραμμη και απλή διαδικασία, κατά την οποία οι μπολσεβίκοι ανακάλυψαν τα συνθήματα που «έπιασαν» στις ανταριασμένες «μάζες». Χρειάστηκαν δυο στοιχεία. Η ίδια η εμπειρία των μηνών της επανάστασης, τα μαθήματα που η εργατική τάξη και οι φαντάροι χώνευαν τόσο από τη δράση τους όσο και από την αντίδραση των «από πάνω». Όλη η περίοδος από τον Φλεβάρη μέχρι τον Οκτώβρη ήταν μια τέτοια «εκπαιδευτική» εμπειρία. Το δεύτερο στοιχείο ήταν η παρέμβαση των μπολσεβίκων, του επαναστατικού κόμματος σε αυτή τη διαδικασία. Η παρομοίωση του Τρότσκι είναι εύστοχη: «Χωρίς διευθυντική οργάνωση η ενέργεια των μαζών θα διασκορπιζόταν όπως ο ατμός που δεν είναι κλεισμένος μέσα σ’ ένα κύλινδρο με έμβολο. Ωστόσο η κίνηση δεν προέρχεται ούτε από τον κύλινδρο ούτε από το έμβολο, μα από τον ατμό».
Η ανατροπή του Τσάρου σήμαινε μια τεράστια έκρηξη των από κάτω. «Με τον ίδιο τρόπο που οι εκπρόσωποι της απολυταρχίας εκδιώκονταν από τα αστυνομικά τμήματα και τα κυβερνητικά γραφεία, οι εργάτες ξεκίνησαν να εκδιώκουν όσους είχαν ταυτιστεί με την καταπιεστική διεύθυνση μέσα στα εργοστάσια… Στο εργοστάσιο Πουτίλοφ περίπου σαράντα στελέχη της διοίκησης εκδιώχτηκαν τις τρεις πρώτες ‘μέρες της ελευθερίας’». Οι εργάτες έπιασαν τον αρχηγό των Μαύρων Εκατονταρχιών (των τσαρικών συμμοριών που επιδίδονταν σε αντισημιτικά πογκρόμ) ένα εργοδηγό ονόματι Πουζάνοφ, τον περιέλουσαν με κόκκινο μολύβι, τον φόρτωσαν σε ένα καρότσι και τον πέταξαν σε ένα διπλανό κανάλι.3
Ο Τζον Ρηντ στο κλασσικό του βιβλίο «Δέκα Μέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο» περιγράφει ειρωνικά τα παράπονα των αστών κυριών γιατί οι «δούλες» τους αρνιόταν να περιμένουν στις ουρές για το ψωμί για να μη φθείρουν τα παπούτσια τους. Τα γκαρσόνια της Πετρούπολης οργανώθηκαν, κατέβηκαν σε απεργία, και το πανό τους έγραφε «κάτω το φιλοδώρημα-είμαστε εργαζόμενοι». Στο στρατό, οι φαντάροι ξήλωναν τις επωμίδες των αξιωματικών, εκλέγανε επιτροπές και συζητούσαν για τα μεγάλα ζητήματα του πολέμου, της ειρήνης, της γης.
Ο Α. Γκουτσκόφ, μεγαλο-επιχειρηματίας και από τους ηγέτες του κόμματος των Οκτωβριστών4 έγραφε στις αρχές Μάρτη: «Το Σοβιέτ [της Πετρούπολης] ελέγχει τα πιο σημαντικά στοιχεία πραγματικής εξουσίας, όπως τον στρατό, τους σιδηροδρόμους, τα ταχυδρομεία και τον τηλέγραφο…Τώρα είναι δυνατό να δοθούν μόνο εκείνες οι διαταγές που δεν συγκρούονται ριζικά με τις διαταγές του προαναφερθέντος Σοβιέτ».5
Κι όμως, το Σοβιέτ αποφάσισε να στηρίξει την αστική Προσωρινή Κυβέρνηση που σχηματίστηκε. Τα κόμματα που πλειοψηφούσαν στο σοβιέτ, οι μενσεβίκοι και οι εσέροι, πίστευαν ότι η κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη θα ήταν τυχοδιωκτισμός σε μια χώρα όπως η Ρωσία. Η επανάσταση είναι αστική και δημοκρατική έλεγαν, και ο ρόλος μας είναι να «επιβλέπουμε» την Προσωρινή Κυβέρνηση. Τελικά, έφτασαν να είναι κομμάτι μιας κυβέρνησης που ανέβαλλε συνεχώς το μοίρασμα της γης στους αγρότες και άλλα μέτρα του «αστικοδημοκρατικού σταδίου» επειδή έπρεπε να συνεχιστεί ο πόλεμος.
Αρχικά, η πολιτική των εσέρων και των μενσεβίκων είχε την υποστήριξη του κόσμου που έκανε την επανάσταση. Εκατομμύρια άνθρωποι που δεν είχαν ασχοληθεί καλά-καλά με την πολιτική «ξύπνησαν» με την ανατροπή του καθεστώτος, διατηρώντας όμως κάθε λογής αυταπάτες. Τα προγράμματα και οι περασμένες επιλογές των αριστερών κομμάτων τους ήταν σε μεγάλο βαθμό άγνωστα, ή δεν έβλεπαν μεγάλες διαφορές.
Δεν ήταν μόνο οι ιδέες μπερδεμένες. Η Ρωσία έγινε μέσα σε μια βδομάδα η «πιο ελεύθερη χώρα στον κόσμο» όπως διαπίστωνε ο Λένιν. Το οχτάωρο ήταν ένα βασικό αίτημα του εργατικού κινήματος από το 1905. Τον Μάρτη του 1917 μόλις οι εργοστασιακές επιτροπές άρχισαν να το εφαρμόζουν μονομερώς σε εργοστάσια της Πετρούπολης, ο σύνδεσμος των εργοστασιαρχών συναίνεσε με τη μεσολάβηση του Σοβιέτ. Ο συμβιβασμός έμοιαζε να λειτουργεί.
Όμως, η αστική τάξη έκανε βήματα πίσω, για να μπορέσει να περάσει στην αντεπίθεση στην συνέχεια. Ο πόλεμος ήταν μισητός, αλλά η Προσωρινή Κυβέρνηση ήταν αποφασισμένη να τον συνεχίσει, γιατί αυτό επέβαλαν τα συμφέροντα των καπιταλιστών. Σ’ αυτή την επιμονή είχε τις πλάτες των ιμπεριαλιστών της Αντάντ που θεωρούσαν ότι μια «δημοκρατική» Ρωσία θα συμμετείχε πιο αποτελεσματικά στον πόλεμο. Ο πόλεμος θα συνεχιζόταν, το μοίρασμα της γης θα έπρεπε να αναβληθεί και οι εργάτες θα έπρεπε να περιορίσουν τις διεκδικήσεις τους. Κι όταν το κίνημα άρχισε να συγκρούεται με αυτές τις επιλογές, επιστρατεύτηκε το οικονομικό σαμποτάζ και η αποδιοργάνωση. Το «σκελετωμένο χέρι της πείνας» είπε ένας βιομήχανος και πολιτικός, ο Π. Ριαμπουσίνσκι, θα «λογίκευε» τα «ριζοσπαστικά στοιχεία».
Οι μπολσεβίκοι έπρεπε να προσανατολιστούν σε αυτήν την κατάσταση. Χρειάστηκε να ξεκαθαρίσουν την στρατηγική τους. Ο Λένιν έδωσε αυτή τη μάχη με τις «Θέσεις του Απρίλη». Η εργατική τάξη μπορεί να πάρει την εξουσία για λογαριασμό της και να δημιουργήσει ένα εργατικό κράτος «τύπου Κομμούνας» του 1871. Η εργατική τάξη θα στεκόταν ως απελευθερωτής απέναντι σε όλα τα καταπιεσμένα στρώματα της κοινωνίας, θα σταματούσε τον πόλεμο, θα έδινε τη γη στους αγρότες, ελευθερία για τα καταπιεσμένα έθνη. Από δω πήγαζε το σύνθημα «Κάτω η Προσωρινή Κυβέρνηση – Όλη εξουσία στα σοβιέτ». Ήταν ρήξη με όλη τη λογική των «σταδίων» που κυριαρχούσε στα μυαλά πολλών παλιών μπολσεβίκων και που θα βασάνιζε τις επόμενες δεκαετίες την Αριστερά διεθνώς.6
Όμως, ταυτόχρονα, οι μπολσεβίκοι χρειάστηκε να «εξηγούν υπομονετικά» (φράση του Λένιν) να αποφύγουν τους πειρασμούς των σεκταριστικών τελεσιγράφων. Δεν επέλεξαν, για παράδειγμα, να αποχωρήσουν από τα σοβιέτ παρόλο που η ηγεσία τους γινόταν υπουργοί στην αστική Προσωρινή Κυβέρνηση. Ούτε περιορίστηκαν απλά στην καταγγελία των ξεπουλημάτων τους.
Τον Απρίλη του 1917, μια δήλωση από τον υπουργό Εξωτερικών Μιλιούκοφ (του αστικού κόμματος των καντέτων) για τους σκοπούς της συνέχισης του πολέμου, πυροδότησε διαδηλώσεις και τον ανασχηματισμό της κυβέρνησης με την είσοδο σ’ αυτήν έξι υπουργών από τα σοσιαλιστικά κόμματα. Στις 9 Ιούνη οι μπολσεβίκοι κάλεσαν σε διαδήλωση, αλλά την ακύρωσαν ύστερα από απόφαση του σοβιέτ.
Δέκα μέρες μετά, συμμετείχαν στην «επίσημη» διαδήλωση που κάλεσε η Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Τα συνθήματά τους, που κυριάρχησαν, ήταν προσεκτικά διατυπωμένα: «Κάτω οι δέκα καπιταλιστές υπουργοί!» «Όχι νέα επίθεση στο μέτωπο», «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ». Το αίτημα να φύγουν οι «δέκα καπιταλιστές υπουργοί» σήμαινε να σχηματίσουν κυβέρνηση οι ρεφορμιστές. Οι μπολσεβίκοι λέγανε στους εργάτες και τους φαντάρους να διαπιστώσουν στην πράξη πόσο ανίκανοι είναι οι ρεφορμιστές να έρθουν σε ρήξη με τους αστούς.
Αυτή την στάση –«παλεύουμε μαζί, εξηγούμε υπομονετικά» την εφάρμοσαν οι μπολσεβίκοι σε όλες τις μάχες, «μικρές» και μεγάλες. Το εργοστάσιο Πουτίλοφ έχει περάσει στην εικονογραφία της επανάστασης ως «μπολσεβίκικο κάστρο». Οι μπολσεβίκοι είχαν παρουσία στην επιχείρηση πριν ακόμα την επανάσταση, αλλά στους πρώτους μήνες μετά τον Φλεβάρη δεν ήταν «κάστρο τους». Άρχισε να γίνεται το καλοκαίρι του 1917, όταν οι εργάτες τους άρχισαν να διεκδικούν αυξήσεις και να εξοργίζονται με τις σπασμένες υποσχέσεις της κυβέρνησης και της ηγεσίας των σοβιέτ.
Στη διαδήλωση της 18 Ιούνη κατέβηκαν με ένα μεγάλο πανό που έγραφε: «μας εξαπάτησαν!». Όμως, οι μπολσεβίκοι δεν αρκέστηκαν στην στήριξη, επιχειρηματολόγησαν ότι για το πως πρέπει να κλιμακώσουν τον αγώνα (όχι αποσπασματικές απεργίες) και υπέρ της συνολικής εναλλακτικής. Τον Ιούνη μια σύσκεψη στο Πουτίλοφ συσπείρωσε 82 εργοστασιακές επιτροπές εκφράσανε την αλληλεγγύη τους στους εργάτες του και διακήρυξε ότι ακόμα και να κερδίσουν αυξήσεις η πραγματική λύση είναι ο εργατικός έλεγχος της παραγωγής και το πέρασμα της εξουσίας στα σοβιέτ.7
Αυτή η πορεία είχε μεγάλες καμπές, «σταυροδρόμια». Οι Μέρες του Ιούλη όπου οι μπολσεβίκοι έπρεπε ταυτόχρονα να ηγηθούν του κινήματος των εργατών και των φαντάρων της Πετρούπολης αλλά ταυτόχρονα να το συγκρατήσουν πριν φτάσει σε μια πρόωρη εξέγερση ήταν μια από αυτές. Η συντριβή της απόπειρας πραξικοπήματος του στρατηγού Κορνίλοφ ήταν η πιο κρίσιμη.
Πίσω από τον στρατηγό είχε συνασπιστεί οι βιομήχανοι, οι τραπεζίτες, οι γαιοκτήμονες, το γενικό επιτελείο, οι ξένες πρεσβείες, όλη η «καλή κοινωνία», ακόμα και ο πρωθυπουργός Κερένσκι είχε υπόγειες συνεννοήσεις μαζί του. Όμως, το πραξικόπημα απέτυχε μετά από μια συγκλονιστική κινητοποίηση των σοβιέτ στην οποία πρωτοστάτησαν οι μπολσεβίκοι. Υπερασπίστηκαν την κυβέρνηση που τους έβαζε φυλακή μερικές βδομάδες πριν, αλλά χωρίς να της δίνουν καμιά πολιτική υποστήριξη. Συνεργάστηκαν με τους μενσεβίκους, τους εσέρους, σε αυτή τη μάχη, χωρίς να υποστείλουν την κριτική τους. «Χτυπάμε μαζί, βαδίζουμε χωριστά» ήταν η φράση του Λένιν που συμπύκνωσε την τακτική τους.
Το μπολσεβίκικο κόμμα μπόρεσε να παίξει αυτό το ρόλο γιατί ήταν ριζωμένο στην πρωτοπορία της εργατικής τάξης. Αρχικά ήταν μικρό αριθμητικά. Όταν ξέσπασε η επανάσταση είχε κάτι παραπάνω από δυο χιλιάδες μέλη στην Πετρούπολη. Αλλά αυτός ο αριθμός είναι παραπλανητικός. Ένα μεγάλο μέρος αυτών των μελών ζούσε και δούλευε στη συνοικία του Βίμποργκ όπου ήταν συγκεντρωμένα πολλά μεγάλα εργοστάσια με παράδοση οικονομικών και πολιτικών αγώνων. Οι μεταλλεργάτες του Βίμποργκ ήταν η πρωτοπορία της τάξης, και εκεί οι μπολσεβίκοι είχαν πολύ γρήγορα τη δυνατότητα να καθορίζουν τις πολιτικές μάχες. Τον Απρίλη υπήρχαν 16.000 μέλη του μπολσεβίκικου κόμματος στην Πετρούπολη, τον Ιούνη 32.000 και άλλες δυο χιλιάδες στην στρατιωτική οργάνωση (δηλαδή στα συντάγματα της φρουράς).8
Συνολικά το μπολσεβίκικο κόμμα γνώρισε μια εκρηκτική οργανωτική ανάπτυξη εκείνους τους μήνες, με τα μέλη του να φτάνουν κοντά στις 300.000 στις παραμονές του Οκτώβρη. Ένα κεντρικό ρόλο στο συντονισμό και τη διαπαιδαγώγηση αυτού του νέου δυναμικού έπαιζαν οι εφημερίδες και τα περιοδικά και η διακίνησή τους. «Στις αρχές του Ιούλη το μπολσεβίκικο κόμμα εξέδιδε 41 εφημερίδες και περιοδικά, 27 στα ρώσικα και τα υπόλοιπα στις γλώσσες διαφόρων μειονοτήτων. Ο συνολικός αριθμός των αντιτύπων ήταν 320.000 την ημέρα. Ο τύπος έπαιξε κεντρικό ρόλο στην καθοδήγηση των κομματικών επιτροπών και των κομματικών μελών. Δεν υπήρχε κομματική επιτροπή πόλης που να μη λάμβανε ένα δέμα αντιτύπων της Πράβδα».9
Ειρήνη, γη, αυτοδιάθεση
Οι μπολσεβίκοι είχαν ήδη κατακτήσει την πλειοψηφία στα σοβιέτ της Πετρούπολης και της Μόσχας από τον Σεπτέμβρη. Όταν στις 25 Οκτώβρη συνήλθε το Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, οι συσχετισμοί ήταν συντριπτικοί υπέρ της κατάληψης της εξουσίας. Βέβαια δεν αρκούσε η απόφαση ενός συνεδρίου: οι μπολσεβίκοι, μέσω της Στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής του Σοβιέτ της Πετρούπολης την οποί καθοδηγούσε ο πρόεδρός του, ο Τρότσκι, είχαν ήδη ξεκινήσει τις επιχειρήσεις που η συμβολική τους εικόνα είναι η «έφοδος στα Χειμερινά Ανάκτορα» (έδρα της κυβέρνησης). Το συνέδριο εξέλεξε την Εκτελεστική του Επιτροπή και τη νέα κυβέρνηση, το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού.
Αυτή η νέα εξουσία, έκανε άμεσα αποφασιστικά βήματα στα τρία καυτά ζητήματα: της ειρήνης, της γης και για το «δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθεση» δηλαδή το δικαίωμα των καταπιεσμένων εθνών να αποσχιστούν από το ρωσικό κράτος.
Το Διάταγμα για την Ειρήνη όχι μόνο διακήρυξε ότι η νέα Ρωσία ζητάει άμεσα τρίμηνη ανακωχή και διαπραγματεύσεις για ειρήνη «χωρίς προσαρτήσεις και αποζημιώσεις», αλλά έδειξε και στην πράξη ότι αυτά δεν ήταν λόγια του αέρα, «προεκλογικές υποσχέσεις» που θα λέγαμε σήμερα. Καταρχήν ζητούσε οι όποιοι όροι για τη συνθήκη ειρήνης να εγκριθούν σε λαϊκές συνελεύσεις και συνέδρια σε όλες τις εμπόλεμες χώρες. Δηλαδή έκανε έκκληση πάνω από τα κεφάλια των κυβερνήσεων και των διπλωματών τους στους εργάτες των άλλων χωρών να ακολουθήσουν το δρόμο της επανάστασης.
Αυτό το είπε ευθέως ο Τρότσκι, που θα αναλάβανε το Επιτροπάτο των Εξωτερικών: «Είναι σαφές ότι δεν περιμένουμε να επηρεάσουμε τις ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις με τις διακηρύξεις μας, αλλά όσο υπάρχουν δεν μπορούμε να τις αγνοούμε. Στηρίζουμε όλες μας τις ελπίδες στο ότι η επανάστασή μας θα εξαπολύσει την ευρωπαϊκή επανάσταση».10
Επίσης στο Διάταγμα προβλεπόταν η δημοσίευση όλων των μυστικών συνθηκών του Τσάρου και των κυβερνήσεων από το Φλεβάρη μέχρι τον Οκτώβρη, όπως και έγινε σε μια σειρά δημοσιεύσεων τους επόμενους δυο μήνες. Έτσι έγινε γνωστή για παράδειγμα η Συμφωνία Σάικς-Πικό ανάμεσα στην Γαλλία και την Βρετανία (με την συμμετοχή της τσαρικής Ρωσίας) για το μοίρασμα μεταξύ τους της σημερινής Τουρκίας και Μέσης Ανατολής.
Το δεύτερο ήταν το Διάταγμα για τη Γη. Με λίγες φράσεις δηλωνόταν ότι η γη: «θα απαλλοτριωθεί χωρίς αποζημίωση θα γίνει περιουσία όλου του λαού και θα περάσει στη χρήση αυτών που την καλλιεργούν… Η κατοχή της γης θα γίνει στη βάση της ισότητας, δηλαδή η γη θα μοιραστεί στον εργαζόμενο λαό σύμφωνα με ένα κριτήριο εργασίας ή ανάλογα με ένα κριτήριο επιβίωσης ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες».
Τις τοπικές συνθήκες τις γνώριζαν οι Επιτροπές Γης που είχαν εκλεγεί στην αρχή της επανάστασης και μάταια περίμεναν από την Προσωρινή Κυβέρνηση να ικανοποιήσει τα αιτήματά τους. Αυτές ανέλαβαν την εφαρμογή του Διατάγματος. Το εντυπωσιακό ήταν ότι αυτό το Διάταγμα δεν αντανακλούσε το πρόγραμμα των μπολσεβίκων για το αγροτικό ζήτημα. Ήταν σχεδόν κατά λέξη «κλεμμένο» από το πρόγραμμα των εσέρων που αρνιόταν να το εφαρμόσουν όσο ήταν στην κυβέρνηση.
Το Διάταγμα για την Αυτοδιάθεση πρόβλεπε την «κατάργηση όλων των εθνικών και εθνικοθρησκευτικών προνομίων, ελεύθερη ανάπτυξη όλων των εθνικών μειονοτήτων και εθνικών ομάδων που κατοικούν στην Ρωσία» και «δικαίωμα στην ελεύθερη αυτοδιάθεση εως και την απόσχιση και τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους». 11
Όλες οι κυβερνήσεις μιλούσαν για ελευθερία και αυτοδιάθεση, αλλά αυτό το δικαίωμα το επιφύλασσαν μόνο για τους λαούς που βρίσκονταν στο αντίπαλο στρατόπεδο ήταν δηλαδή μια υποκριτική προπαγάνδα. Οι μπολσεβίκοι ξεκίνησαν στην «ίδια τους τη χώρα», απελευθερώνοντας δεκάδες εκατομμύρια από τα δεσμά της εθνικής καταπίεσης.
Εργατικός έλεγχος, τράπεζες και χρέος
Λίγες μέρες μετά δημοσιεύτηκε το Διάταγμα για τον Εργατικό έλεγχο. Δεν επρόκειτο για κάποιο εγκεφαλικό κατασκεύασμα. Σε μεγάλο βαθμό ήταν η τυπική επικύρωση των κατακτήσεων των αγώνων στα εργοστάσια και των οργανώσεων που είχαν γεννήσει.
Στους προηγούμενους μήνες είχε αναπτυχθεί ένα πανίσχυρο κίνημα εργοστασιακών επιτροπών οι οποίες εκλέγονταν από όλους τους εργάτες/τριες ειδικευμένους κι ανειδίκευτους, μέλη των συνδικάτων και μη-μέλη. Οι εργοστασιακές επιτροπές ξεκίνησαν με αιτήματα γύρω από τους μισθούς και την εργοδοτική αυθαιρεσία αλλά όσο περνούσαν οι μήνες ο έλεγχό τους γινόταν πιο ριζοσπαστικός όσο εξαπλωνόταν το οικονομικό χάος και το σαμποτάζ των καπιταλιστών.
Το αίτημα για εργατικό έλεγχο -που επιβαλλόταν με σκληρές μάχες στα εργοστάσια- πήγαινε χέρι-χέρι με το αίτημα για το πέρασμα όλης της εξουσίας στα σοβιέτ. Οι μπολσεβίκοι είχαν πάρει από νωρίς την πλειοψηφία σε αυτές τις επιτροπές κι απέναντι στους μενσεβίκους που στήριζαν την προοπτική της «κρατικής ρύθμισης της οικονομίας» πρόβαλαν την προοπτική του εργατικού ελέγχου.
Το διάταγμα που εκδόθηκε στις 14 Νοέμβρη ήταν προϊόν των συζητήσεων ανάμεσα στο Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού, του Κεντρικού Συμβουλίου των Εργοστασιακών Επιτροπών και του Κεντρικού Συμβουλίου των Συνδικάτων. Τελικά όπως επισημαίνει μια μελέτη του εργατικού κινήματος της Πετρούπολης:
«Αυτό το διάταγμα αποπνέει ένα ελευθεριακό πνεύμα το οποίο αντανακλάει τη βαθιά πίστη του Λένιν στη δημιουργικότητα των μαζών. Αναγνωρίζει το δικαίωμα των εργατών σε όλες τις βιομηχανικές επιχειρήσεις οποιουδήποτε μεγέθους να ελέγχουν όλες τις πτυχές της παραγωγής, να έχουν πλήρη πρόσβαση σε όλες τις σφαίρες της διοίκησης, της οικονομικής συμπεριλαμβανομένης, και, τέλος, το δικαίωμα των κατώτερων οργάνων εργατικού ελέγχου να δεσμεύουν τους εργοδότες με τις αποφάσεις τους.
Το προσχέδιο του Λένιν ήταν η βάση για το Διάταγμα του εργατικού ελέγχου. Αυτό το άβολο γεγονός αποδεικνύει πόσο ανόητοι είναι οι ισχυρισμοί της Δυτικής ιστοριογραφίας ότι απ’ την στιγμή της κατάληψης της εξουσίας ο συγκεντρωτικός Λένιν που δεν σταματούσε σε τίποτα έβαλε μπρος την συντριβή των ‘αναρχοσυνδικαλιστικών’ εργοστασιακών επιτροπών».12
Αλλά πώς θα έβρισκαν κονδύλια για να πάρουν τις απαραίτητες για τη λειτουργία τους πρώτες ύλες; Πώς θα πληρώνονταν οι μισθοί; Οι τραπεζίτες είχαν προλάβει να πάρουν τεράστια ποσά από την Κρατική Τράπεζα. Τώρα τα χρησιμοποιούσαν για να χρηματοδοτήσουν την αντεπανάσταση. Την ίδια στιγμή το δημόσιο χρέος ήταν θηλιά στο λαιμό της νέας εξουσίας των εργατών. Τα δάνεια που είχε πάρει το τσαρικό καθεστώς απορροφούσαν ήδη το μισό του εισοδήματος.
Στις 14 Δεκέμβρη 1917 οι μπολσεβίκοι έκοψαν τη θηλιά με μια κίνηση. Το πρωί εκείνης της ημέρας η Κόκκινη Φρουρά (η εργατική πολιτοφυλακή) κατέλαβε όλες τις τράπεζες. Αργότερα την ίδια μέρα δημοσιεύτηκε το Διάταγμα για την κρατικοποίησή τους και την συγχώνευσή τους στη Κρατική Τράπεζα, χωρίς αποζημίωση για τους μεγαλο-μετόχους. Αλλά επίσης πρόβλεπε ότι «τα συμφέροντα των μικροομολογιούχων προστατεύονται ολοκληρωτικά». Το άρθρο 3 ήταν μια φράση λίγων λέξεων που έκανε τους καπιταλιστές όλου του κόσμου να βγάλουν αφρούς λύσσας: «τα κρατικά δάνεια, εσωτερικά και εξωτερικά ακυρώνονται (σβήνονται)».13
Ένα δεύτερο διάταγμα προέβλεπε το άνοιγμα όλων των τραπεζοθυρίδων, την καταγραφή του περιεχομένου τους και την κατάσχεση του χρυσού που είχαν καταχωνιάσει εκεί οι πλούσιοι, οι αριστοκράτες, οι καπιταλιστές. Όσα διευθυντικά στελέχη αρνήθηκαν να δώσουν τα «κλειδιά» και τα στοιχεία, πήγαν σηκωτοί από τους Κοκκινοφρουρούς στη φυλακή.
Την ίδια μέρα στην συνεδρίαση της Πανρωσικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ, ο Λένιν αντιμετώπιζε τις αντιρρήσεις ενός αριστερού μενσεβίκου, τον Ανβίλοφ. Ο τελευταίος τασσόταν «επί της αρχής» υπέρ του μέτρου. Αλλά υποστήριζε ότι αυτό το μέτρο ήταν πρόωρο και τυχοδιωκτικό στις δεδομένες συνθήκες και συσχετισμούς: οι τραπεζικές υποθέσεις είναι περίπλοκες, χρειαζόμαστε την συνεργασία αυτών που τις γνωρίζουν από τα μέσα (δηλαδή των τραπεζιτών), το μόνο που θα καταφέρει αυτή η «μονομερής» ενέργεια θα είναι να ρίξει την αξία του ρουβλιού, θα υπάρξει χάος. Στο κάτω-κάτω σύντομα οι ιδιωτικές τράπεζες θα ξέμεναν από ρευστό και θα εξαρτιόταν από την Κρατική Τράπεζα. Δεν υπήρχε λόγος για τέτοιες «εθνικοποιήσεις μέσω των Κοκκινοφρουρών».
Ο Λένιν απάντησε με δυο επιχειρήματα. Το πρώτο ήταν ότι ο Ανβίλοφ δεχόταν στα λόγια τα πάντα, μέχρι και τη δικτατορία του προλεταριάτου, αλλά όταν έφτανε η ώρα της πράξης έβρισκε ένα σωρό δικαιολογίες. «Λέτε ότι ο μηχανισμός είναι περίπλοκος, εύθραυστος, ότι το ζήτημα είναι μπερδεμένο – αυτή είναι μια στοιχειώδης αλήθεια και την ξέρει όλος ο κόσμος. Αν η αλήθεια αυτή χρησιμοποιείται μόνο σαν τροχοπέδη για κάθε σοσιαλιστικό μέτρο, λέμε ότι όποιος παίρνει αυτό το δρόμο είναι δημαγωγός και δημαγωγός επιζήμιος».
Το δεύτερο επιχείρημα ήταν: «Ξέρουμε πως αυτό είναι ένα μέτρο περίπλοκο. Κανείς από μας, ακόμη κι’ αυτοί που έχουν σπουδάσει τα οικονομικά, δεν θα αναλάβει την εφαρμογή του. Θα καλέσουμε ειδικούς που ασχολούνται μ’ αυτή τη δουλειά, μα μόνο όταν τα κλειδιά θα βρίσκονται στα χέρια μας. Όποιος θέλει να δουλέψει – ας κοπιάσει, αρκεί να μη μετατρέπει κάθε επαναστατική πρωτοβουλία σε νεκρό γράμμα…».14
Απελευθέρωση
Εργατική τάξη στην εξουσία σημαίνει χτύπημα κάθε μορφής καταπίεσης και διάκρισης. Όλοι οι νόμοι που διαιώνιζαν την καταπίεση των γυναικών, καταργήθηκαν με μια μονοκονδυλιά. Αυτόματο διαζύγιο, νομιμοποίηση πολιτικού γάμου και έκτρωσης, υποχρέωση του πατέρα να αναλαμβάνει τη φροντίδα του παιδιού οποιαδήποτε μορφή συμβίωσης και αν είχε το ζευγάρι. Το ίδιο και οι νόμοι που θεσμοθετούσαν τις διακρίσεις εις βάρος των ομοφυλόφιλων -λίγα χρόνια μετά σοβιετικά δικαστήρια γνωμοδοτούσαν υπέρ του (πολιτικού) γάμου ανάμεσα σε ομόφυλα ζευγάρια.
Η νομική ισότητα ήταν η αρχή, ξεκίνησε μια ολόκληρη προσπάθεια να απαλλαγεί η εργαζόμενη από τη «δουλεία του νοικοκυριού» με παιδικούς, σταθμούς, συλλογικές κουζίνες, πλυντήρια. «Τούτη τη στιγμή πραγματοποιείται κάτω από τα μάτια μας μία επανάσταση στην καθημερινή ζωή. Κάθε μέρα κερδίζει σε έκταση και βάθος και μαζί της βλέπουμε να μπαίνει στη ζωή μας, στην πρακτική της καθημερινότητας, η απελευθέρωση της γυναίκας», γράφει η Αλεξάνδρα Κολλοντάι στο βιβλίο «Οικονομική και σεξουαλική απελευθέρωση της γυναίκας».
Στην εκπαίδευση ξεκίνησε ένα τεράστιο «ελευθεριακό» πείραμα. Οι εξετάσεις για την εισαγωγή στα πανεπιστήμια καταργήθηκαν, το ίδιο και οι βαθμοί στα σχολεία, η διδακτική ύλη και το ωρολόγιο πρόγραμμα γινόταν υπόθεση των συμβουλίων διδασκόντων και διδασκομένων. Μέσα σε τρία χρόνια φτιάχνονται 12.000 περισσότερα σχολεία με 1.500.000 περισσότερους μαθητές και δημιουργούνται 11 νέα πανεπιστήμια. Το αποτέλεσμα είναι να μειωθεί ραγδαία ο αναλφαβητισμός και η εκπαίδευση να γίνει προσιτή σε εκατομμύρια εργάτες και αγρότες.
Οι μουσουλμάνοι της Τσαρικής Αυτοκρατορίας ήταν στόχος των πιο σκληρών διακρίσεων. Ένα από τα πρώτα -και πιο άγνωστα- διατάγματα της νέας επαναστατικής εξουσίας τον Νοέμβρη του 1917 απευθυνόταν στους μουσουλμάνους:
«Μουσουλμάνοι της Ρωσίας...όλοι εσείς που έχετε δει τα τζαμιά και τους τόπους λατρείας σας να καταστρέφονται, που τα έθιμα και οι πεποιθήσεις σας τσαλαπατήθηκαν από τους Τσάρους και τους εκμεταλλευτές της Ρωσίας: τα έθιμα και οι πεποιθήσεις σας, οι πολιτιστικοί και εθνικοί θεσμοί σας είναι για πάντα ελεύθεροι και απαραβίαστοι. Να ξέρετε ότι τα δικαιώματα σας, όπως και όλων των λαών της Ρωσίας, βρίσκονται κάτω από τη πανίσχυρη προστασία της επανάστασης». Ένα μήνα μετά, τον Δεκέμβρη του 1917, γινόταν στην Πετρούπολη το Δεύτερο Συνέδριο των Μουσουλμάνων της Ρωσίας κι η επαναστατική κυβέρνηση του επέστρεψε συμβολικά το Ιερό Κοράνι του Οσμάν που είχαν αρπάξει οι Τσάροι. Η Παρασκευή κηρύχτηκε μέρα αργίας σε όλη την Κεντρική Ασία» (τότε ονομαζόταν Τουρκεστάν).15
Η εικόνα δεν ήταν ειδυλλιακή. Πολλά από αυτά τα πειράματα έμειναν ακριβώς εκεί, πειράματα. Η Ρωσία ήταν μια φτωχή χώρα, καταστραμμένη από τον πόλεμο. Η υλική βάση για το χτίσιμο μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας ήταν απίστευτα αδύνατη. Η Αλεξάνδρα Κολοντάι, η πρωτοπόρα αγωνίστρια των μπολσεβίκων για τη γυναικεία απελευθέρωση, σχολίαζε με μαύρο χιούμορ ότι: «έχουμε την ελευθερία να διαλέγουμε ανάμεσα σε μια πηχτή και μια νερουλή λαχανόσουπα».
Διεθνισμός
Τον Ιούλη του 1917 οι εργάτες του εργοστασίου μάζεψαν σε ένα έρανο πέντε χιλιάδες ρούβλια για την κατασκευή ενός μεγάλου κόκκινου λαβάρου για να το δωρίσουν στους φαντάρους του συντάγματος Παβλόφ. Στο λάβαρο υπήρχε μια επιγραφή: «Ορκιζόμαστε να πετύχουμε την αδελφότητα των λαών. Ζήτω η Ρώσικη Επανάσταση πρόλογος της Σοσιαλιστικής Επανάστασης στην Ευρώπη!»16
Η μοίρα της Ρωσικής Επανάστασης ήταν δεμένη με την εξάπλωσή της. Αυτό ήταν ξεκάθαρο για όλους τους μπολσεβίκους. Ο διεθνισμός ήταν η καρδιά της κοσμοθεωρίας τους κι ήταν ζυμωμένος με τις μαζικές μαχητικές πρωτοπορίες των εργατών όπως δείχνει και το χαρακτηριστικό επεισόδιο του Πουτίλοφ. Οι μπολσεβίκοι αντιμετώπιζαν την επανάσταση στην Ρωσία σαν το πρώτο επεισόδιο της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης -και αυτήν σαν τη μοναδική οριστική σωτηρία της πρώτης. Η άποψη ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να χτιστεί «σε μια μόνο χώρα» τους ήταν άγνωστη.
Με αυτή την προοπτική ρίχτηκαν στις μάχες από τον Φλεβάρη μέχρι τον Οκτώβρη αλλά και στη συνέχεια. Ήδη τον Γενάρη του 1917 ο Λένιν υποστήριζε:
«Η Ευρώπη εγκυμονεί την επανάσταση. Οι τερατώδεις φρικαλεότητες του ιμπεριαλιστικού πολέμου, τα βάσανα από την ακρίβεια, γεννούν παντού επαναστατικές διαθέσεις, και οι κυρίαρχες τάξεις, δηλ. η αστική τάξη και τα τσιράκια της δηλ. οι κυβερνήσεις, πέφτουν ολοένα και περισσότερο σε αδιέξοδο, απ’ όπου δεν μπορούν να βρουν γενικά διέξοδο χωρίς τους πιο μεγάλους κλονισμούς.
… στην Ευρώπη τα ερχόμενα χρόνια, σε σύνδεση ακριβώς μ’ αυτόν τον αρπακτικό πόλεμο, θα οδηγήσουν σε λαϊκές εξεγέρσεις κάτω από την καθοδήγηση του προλεταριάτου ενάντια στην εξουσία του χρηματιστικού κεφαλαίου, ενάντια στις μεγάλες τράπεζες, ενάντια στους καπιταλιστές, και οι κλονισμοί αυτοί δεν μπορούν να καταλήξουν παρά μόνο στην απαλλοτρίωση της αστικής τάξης, στη νίκη του σοσιαλισμού».17
Οι επαναστάσεις και τα μεγάλα κινήματα ήρθαν, στην Γερμανία, την Αυστροουγγαρία, την Ιταλία. Όμως έχασαν, γιατί πουθενά δεν υπήρχε ένα μαζικό και έμπειρο κόμμα όπως των Μπολσεβίκων να τις οδηγήσει στη νίκη. Και η απομόνωση της Ρώσικης Επανάστασης ήταν ο παράγοντας που οδήγησε στην ανάδυση της γραφειοκρατίας η οποία στο τέλος την στραγγάλισε.
Όσες αντεπαναστάσεις κι αν μεσολάβησαν από τότε, η Ρώσικη Επανάσταση παραμένει η πηγή έμπνευσης για όλους και όλες που αγωνίζονται να αλλάξουν τον κόσμο.
Σημειώσεις
1. Λέον Τρότσκι, Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης, Αλλαγή 1983, Τόμος Πρώτος, σελ…
2. David Mandel, The Petrograd Workers and the Fall of the Old Regime, Macmillan 1990, σελ. 80.
3. S.A Smith, Red Petrograd Revolution in the Factories 1917-18, Cambridge University Press 1985, σ.σ 54-55.
4. Το κόμμα των Οκτωβριστών πήρε το όνομά του από το ψευτο-Σύνταγμα που υποσχέθηκε ο Τσάρος τον Οκτώβρη του 1905.
5. Τόνι Κλιφ, Λένιν-Όλη η Εξουσία στα Σοβιέτ, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 1997, σελ. 121.
6. Για μια σύντομη παρουσίαση βλέπε Λένα Βερδέ, «ΛΕΝΙΝ - Οι επιλογές της νίκης: ‘σταδιακή’ ή σοσιαλιστική επανάσταση», Εργατική Αλληλεγγύη 1251, http://ergatiki.gr/article.php?issue=1251&id=14764
7. S.A Smith, οπ, σ.σ. 123-124.
8. Alexander Rabinowitch, The Bolsheviks Come to Power, Haymarket Books 2009, Εισαγωγή, σ.σ. xxix, xxx
9. Τ. Κλιφ, οπ, σ.σ. 189-190.
10. Alexander Rabinowitch, The Bolsheviks in power. The first year of Soviet rule in Petrograd, Indiana University Press 2008, σελ. 18.
11. Τόνι Κλιφ, Λένιν – Πολιορκημένη Επανάσταση, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2000, σ.σ. 27-28.
12. S.A Smith, Red Petrograd, σ.σ. 209-10.
13. Β.Ι Λένιν. Άπαντα, Σύγχρονη Εποχή, Τόμος 35, σελ. 175.
14. Β.Ι Λένιν, οπ, σ.σ. 171 και 173.
15. Λ. Μπόλαρης, «Μπολσεβίκοι και Ισλάμ», Σοσιαλισμός από τα Κάτω 59, http://socialismfrombelow.gr/article.php?id=97
16. David Mandel, οπ, σελ. 35.
17. Β.Ι Λένιν, Άπαντα, Σύγχρονη Εποχή, Τόμος 30, σ. 327. Πρόκειται για τη «Διάλεξη για την Επανάσταση του 1905» που παρουσίασε σε εκδήλωση της σοσιαλιστικής νεολαίας της Ζυρίχης.