Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα 1947-1989
Ζηνοβία Λιαλιούτη
Τιμή 18 ευρώ, 534 σελίδες
Εκδόσεις Ασίνη
Ο αντιαμερικανισμός ήταν κυρίαρχος στην Ελλάδα στο μεγαλύτερο μέρος της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου. Και αυτό μοιάζει παράδοξο: η Ελλάδα μπήκε στον Ψυχρό Πόλεμο με την αριστερά συντετριμμένη από την ήττα του Εμφυλίου Πολέμου. Η αμερικανική "βοήθεια" είχε παίξει αποφασιστικό ρόλο στη νίκη της "εθνικοφρόνου παρατάξεως". Οι ΗΠΑ ήταν για την άρχουσα τάξη και τη δεξιά του Στρατηγού Παπάγου "η μεγάλη φίλη δημοκρατία" που είχε σώσει την Ελλάδα από τον Κομμουνισμό. Στη βάση του αγάλματος του Προέδρου Τρούμαν ήταν σκαλισμένη η παρακάτω επιγραφή:
"Εις τον Χάρρυ Σ. Τρούμαν εις έκφρασιν ευγνωμοσύνης δια το δόγμαν το οποίον διεκήρυξεν ως πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτείων της Αμερικής την 12 Μαρτίου 1947 βοηθήσας ούτω τον Ελληνικόν Λαόν να προασπίση την Ελευθερίαν του και την Εθνικήν του ακεραιότητα εις μίαν κρίσιμον καμπήν της ιστορίας της ανθρωπότητος...".
Ο φιλοαμερικανισμός ήταν, σύμφωνα με την επίσημη γραμμή των πρώτων μετεμφυλιακών χρόνων μια από τις βασικές διαχωριστικές γραμμές που χώριζαν τους "εθνικόφρονες" από τους "εχθρούς της ελευθερίας". Ο αντιαμερικανισμός ήταν, σύμφωνα με την Καθημερινή, "ο ενωτικός κρίκος των κομμάτων της εθνικόφρονος αντιπολιτεύσεως, της συνοδοιπορίας και των κομμουνιστών".
Αυτή η εικόνα άλλαξε δραματικά στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950. Η άμεση αφορμή ήταν η αποτυχία της κυβέρνησης του Παπάγου να φέρει το Κυπριακό για συζήτηση στον ΟΗΕ. Η Κύπρος ήταν την εποχή εκείνη ακόμα βρετανική αποικία. Οι ελπίδες της Αθήνας ότι η "μεγάλη φίλη δημοκρατία" θα στηρίξει τις ελληνικές θέσεις για την "αυτοδιάθεση της Κύπρου" αποδείχτηκαν μια μεγάλη αυταπάτη: ο ΟΗΕ αρνήθηκε ακόμα και να καταχωρήσει το θέμα στην ημερήσια διάταξη. Η παταγώδης αυτή αποτυχία κλόνισε την κυβέρνηση. Ακόμα και ο δεξιός τύπος αναγκάστηκε να κάνει στροφή 180 μοιρών:
"Τους Τούρκους τους ξέραμε. Τους Άγγλους επίσης", έγραφε τώρα η Καθημερινή. "Αυτούς που δεν γνωρίζαμε και μαθαίνομε τώρα με βαθύτατη πικρία είναι οι Αμερικανοί... Λόγια και ψέμματα και βερνίκι τρίτης ποιότητος είναι όλα τα ιδεώδη, με τα οποία μας εμφανίζονται εκθαμβωτικοί σταυροφόροι...".
Η αποτυχία είχε δραματικές συνέπειες για την "εθνικόφρονα παράταξη". Στη συνείδηση ενός μεγάλου κομματιού του κόσμου η άρνηση των ΗΠΑ να υποστηρίξουν την αυτοδιάθεση της Κύπρου δεν ήταν τυχαία: ήταν η επιβεβαίωση του ιμπεριαλιστικού της χαρακτήρα. "Αι Ηνωμέναι Πολιτείαι μετά τον πόλεμον υποστηρίζουν όλα τα αποικιακά καθεστώτα, στηρίζουν διεφθαρμένες και αντιλαϊκές κυβερνήσεις και επεμβαίνουν απροκάλυπτα στα εσωτερικά των μικρών χωρών", παρατηρούσε (πολύ ορθά) η Αυγή. "Η στάσις τους στο Κυπριακό δεν απετέλεσε εξαίρεσιν αλλά επιβεβαίωσιν του κανόνος".
Από τα τέλη του 1955 η Αθήνα άρχισε να συνταράσσεται από μεγάλα συλλαλητήρια για το Κυπριακό -τα οποία άρχισαν να γίνονται ολοένα και πιο "βίαια" απέναντι στους βρετανικούς και τους αμερικανικούς στόχους. Τον Μάη του 1956 η κυβέρνηση κατέβασε τον στρατό ενάντια στους διαδηλωτές. Ο απολογισμός: τρεις διαδηλωτές και ένας αστυνομικός (κατά λάθος) νεκροί από πυροβολισμούς.
Οι διαδηλωτές είχαν πολύ περισσότερους λόγους για να διαδηλώνουν, εκτός από το Κυπριακό. Και για να μισούν τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το Σχέδιο Μάρσαλ, για να φέρουμε ένα παράδειγμα, που υποτίθεται ότι θα βοηθούσε την ελληνική οικονομία να ανασυγκροτηθεί, είχε μετατραπεί σε ένα πανηγύρι για την άρχουσα τάξη και μια προσβλητική ελεημοσύνη για τους φτωχούς. Η ανεργία έκανε θραύση και η μοναδική διέξοδος για χιλιάδες νέους ήταν η μετανάστευση.
Οι εκλογές του 1958 μετατράπηκαν σε μια πανωλεθρία για την "εθνικόφρονα παράταξη". Ο Καραμανλής κέρδισε, μεν, τις εκλογές. Αλλά η ΕΔΑ αναδείχτηκε σε αξιωματική αντιπολίτευση. Δυστυχώς η ηγεσία της χαράμισε -όπως έκανε πάντα- αυτή την ευκαιρία. Αντί να πατήσει πάνω στην ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας και της εργατικής τάξης προσπάθησε να αξιοποιήσει και την κρίση του Κυπριακού αλλά και το μίσος απέναντι στις ΗΠΑ για να χτίσει γέφυρες με την άλλη πλευρά. Η "άλλη Αμερική" ήταν άφαντη από τις σελίδες της Αυγής. Το πρόβλημα δεν ήταν ταξικό αλλά εθνικό. Το πρόβλημα δεν ήταν η ιμπεριαλιστική πολιτική: ήταν ο "αμερικάνικος τρόπος ζωής", οι "δέκα εντολές του Χόλλυγουντ": "σεξ, ποτό, περιπέτεια, ανηθικότητα, ξενύχτι, ληστεία, όργια, θράσος, ίλιγγος... και ντόλαρ". Ακόμα και το ροκ-εντ-ρολ και η τζαζ κατατάσσονταν στην μακριά αλυσίδα των βλαβερών υποπροϊόντων των ΗΠΑ.
Ο αντιαμερικανισμός φούντωσε, μετά την εμπειρία της Χούντας, την περίοδο της μεταπολίτευσης και έγινε στη συνέχεια ένα από τα κεντρικά ιδεολογήματα του ΠΑΣΟΚ στην πορεία του προς την εξουσία τη δεκαετία του 1980. Και το μίσος απέναντι στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό συνέχισε να κυριαρχεί μέσα στη νεολαία και την εργατική τάξη ακόμα και μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Τα συλλαλητήρια ενάντια στον βομβαρδισμό της Σερβίας από το ΝΑΤΟ το 1999 ήταν τεράστια. Οι διαδηλώσεις ενάντια στον πόλεμο του Ιράκ το 2003 ακόμα μεγαλύτερες.
Το βιβλίο της Ζηνοβίας Λιαλιούτη, "Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα, 1947-1989" έχει ένα πλήθος από πολύτιμα και ενδιαφέροντα στοιχεία. Το αντικείμενο του βιβλίου, όμως, περιορίζεται στον "αντιαμερικανισμό από τα πάνω" -στα δημοσιεύματα των εφημερίδων, τους λόγους στη Βουλή, τις αντιδράσεις των κομμάτων και του καλλιτεχνικού κόσμου κλπ. Οι αντιδράσεις "από τα κάτω" υπάρχουν πρακτικά μόνο σαν υποσημειώσεις στο βιβλίο. Το αποτέλεσμα είναι συχνά παραπλανητικό: η -κυρίαρχη στην πραγματικότητα- διάσταση του αντιμπεριαλισμού παραμένει άφαντη και ο αντιαμερικανισμός παρουσιάζεται σαν ένα κατά βάση "εθνικιστικό" ιδεολόγημα:
"Ο πολιτικός και πολιτισμικός αντιαμερικανισμός", γράφει στον επίλογο του βιβλίου, "συγκροτούνται τόσο από δεξιόστροφα όσο και από αριστερόστροφα στοιχεία, δημιουργώντας σχήματα, στερεότυπα και σύμβολα, που αποτελούν δυνάμει σημεία διαπαραταξιακής συναίνεσης".
Αυτή η τοποθέτηση, όμως, χάνει από τα μάτια της το μέγεθος της ιδεολογικής κρίσης του αστισμού στην Ελλάδα. Τα "δεξιόστροφα στοιχεία" δεν ήταν ποτέ αποτέλεσμα επιλογής για την άρχουσα τάξη. Ήταν το αποτέλεσμα της αποτυχίας και της χρεοκοπίας της. Οι πορείες για την επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου εξακολουθούν, πενήντα χρόνια μετά το πραξικόπημα της 21 Απριλίου, να κατευθύνονται προς την Αμερικάνικη Πρεσβεία. Δεν υπάρχει τίποτα το συναινετικό σε αυτό: οι κυβερνήσεις έχουν κάνει άπειρες προσπάθειες μέχρι τώρα να το εμποδίσουν. Το 1980 η απαγόρευση αυτή άφησε πίσω της δυο νέους διαδηλωτές νεκρούς. Αλλά δεν πέρασε. Καμιά διαπαραταξιακή συναίνεση δεν μπορεί να χτιστεί με αίμα.